In het Haagse Paleis Lange Voorhout zijn momenteel tekeningen te zien, die de Colombiaanse kunstenaar Fernand Botero heeft gemaakt van Iraakse gevangen in de Abu Graib gevangenis. Twee jaar geleden waren de foto’s van mishandelingen en seksuele vernederingen door Amerikaanse militairen opeens wereldnieuws. Ik heb de tentoonstelling in Dan Haag nog niet gezien, maar ik las de recensie gisteren in de NRC. Veel van het werk van Botero is te vnden op internet ( intypen bij ‘Google, afbeeldingen’: Botero Abu Ghraib).
De tekeningen van Botero roepen herinneringen op aan ’Los desastres de la guerra’ van Goya. Het bijzondere van deze beelden is dat zij de menselijkheid aan de gefolterde lichamen terug geven. Je realiseert je opeens weer dat je naar mensen kijkt en niet naar hompen vlees, zoals de foto’s van opgestapelde mannenlijven destijds deden vermoeden. In het werk van Botero komt humaniteit tot uiting en in die zin is het klassiek te noemen. Het stijgt ver uit boven de gruwelen van de oorlog, zoals die in de jaren negentig verbeeld zijn door kunstenaars als Jake & Dinos Chapman of de Nederlander schilder Ronald Ophuis. In hun werk ging het primair om het shockeffect. Bij Botero gaat het primair om compassie.
In zijn boek ‘Homo Sacer’ (1995) heeft de Italiaanse filosoof Giorgio Agamben het concentratiekamp het paradigma van de moderne tijd genoemd. De term ‘sacer’ ontleende hij aan het Romeinse recht, waar het naast ‘heilig’ ook ‘vogelvrij’ betekent. In het ‘moderne lichaam’ dient zich volgens Agamben iets aan dat je kunt omschrijven als een soort anoniem, biologisch leven (bios), in tegenstelling tot het beschermde leven van de burger (zoë). De gedachten van Agamben worden steeds actueler in de wereld van vandaag. Zo wordt het lichaam in toenemende mate vogelvrij verklaard, niet alleen in de medische wetenschap, maar ook in de stijd tegen terreur.
Je herkent het ‘naakte leven’ in de onmenselijkheid van Fort Europa, waar lichamen van vluchtelingen aanspoelen op zorgeloze toeristenstranden, maar ook in de detentiecentra voor asielzoekers bij Europese luchthavens. Maar bovenal dient het ‘naakte leven’ zich aan in de hedendaagse gevangenissen voor terroristen, waar het menselijk lichaam geen naam meer heeft. Er lopen grillige lijnen tussen Auschwitz en Abu Graib. Wie over fascisme spreekt mag over kapitalisme niet zwijgen.