De geredde paarden gaan niet naar de slacht. Dat is een hele opluchting, hoe absurd dat gevoel ook is, als je bedenkt dat paardenslachter zich niets van dit soort calamiteiten aantrekt. Het dramatische gebeuren vorige week heeft heel wat columnisten en hoofdredacteuren aangezet tot moralistische beschouwingen over de domheid van de mens en de wijsheid van het dier. Het ‘drama van Marrum’ was bijna een bijbelse les, die ons niet alleen heeft gewezen op een naderende ecologische catastrofe, maar ook een teken van verlossing leek te zijn, de Exodus, de tocht naar ‘het beloofde land’, dwars door de Waddenzee.

In de Volkskrant van vandaag las ik een verklaring van Ultsje Hosper over de oorzaak van het drama. Het was geen menselijk falen of nalatigheid, maar puur het noodlot zelf. De stormverwachting kwam te laat binnen. Dat was nog geen ramp geweest, als de kudde paarden maar had besloten om op de ‘Oude Dobbe’ te blijven en niet al zwemmend uit te wijken naar een lagere dobbe. Kennelijk is er iets misgegaan in het kuddegedrag van de paarden. Heeft de leider een verkeerde inschatting gemaakt? Of was het een falend groepsproces, een soort poldermodel van compromissen met fatale afloop. Kortom, kwam het door het gebrekkig functioneren van de democratische kuddegeest of kwam het door de totalitaire leider die zijn kudde in no time naar de afgrond leidde.

Het toeval wil dat gisteren de NRC de resultaten bekend maakte van een wetenschappelijk onderzoek naar de werking van het kuddegedrag. Dit onderzoek werd gedaan naar postduiven, maar is ook voor andere dieren van belang. Postduiven blijken in grote groepen beter de weg naar huis te kunnen vinden, dan in kleine groepen of alleen. Als de zwerm groot is dan verloopt het besluitvormingsproces democratisch. Elke duif sluit dan een compromis tussen twee impulsen (1) ‘volg je eigen vertrouwde route’ en (2) ’volg andere duiven’.

Dit is een simpele formulering van de zogenaamde ‘zwermwet’ die Craig Reynolds in 1987 heeft opgesteld naar aanleiding van computersimulaties van het zwermgedrag van vogels, dat ook van toepassing is voor kuddes viervoeters en scholen vissen. Ik kwam die ontdekking ooit eerder tegen in het boek van Mitchell Waldrop, ‘De rand van chaos, over complexe systemen’ (1992) en heb hierover zelf geschreven in mijn verhaal ‘De voorspelling van Dewey’, dat elders op deze site te vinden is.

Reynolds ging uit van een grote verzameling vogelachtige agentia, die hij ‘boids’ noemde (een woord dat enige klankverwantschap heeft met het Engelse woord ‘bird’). Elke ‘boid’ volgt drie eenvoudige gedragsregels:

(1) Hij probeert een zo klein mogelijk afstand te bewaren tot andere objecten in zijn omgeving, inclusief andere ‘boids’.
(2) Hij probeert zijn snelheid gelijk op te laten lopen met andere ‘boids’ in de buurt.
(3) Hij probeert dichter bij het middelpunt van de groep ‘boids’ in zijn buurt te komen.

Hoe zit het nu met de keuze tussen democratisch zwermgedrag en totalitair leiderschap? Het recente onderzoek naar het vluchtgedrag van postduiven wijst uit, dat bij kleine verschillen tussen de ‘eigen voorkeur’ en de ‘groepsvoorkeur’ automatisch een ‘compromis-route’ wordt gevolgd. Dan is er dus ‘democratie’ of ‘zwermgedrag’. Bij grote verschillen volgt de ene duif eerst de ander. De afwijking van de eigen route wordt dan al snel te groot, waardoor meestal de leidende duif gevolgd wordt, of het groepje zich splitst. Overigens is bij Kaapse buffels in dit soort situaties eerder ‘democratsich stemgedrag’ over de te volgen route waargenomen.

Wat er boven Marrum is gebeurd, toen vorige week het water ongekend snel ging stijgen, laat zich raden. De democratie heeft hier waarschijnlijk gefaald, waarna een foute inschatting van de leider de totale kudde bijna fataal is geworden. Democratie wordt dus kwetsbaar in uitzonderlijke omstandigheden van dreigend gevaar. Je kunt deze situatie wellicht vergelijken met de verkiezingscampagne van 2002, toen de verschillen tussen ‘eigen richting’ en ‘kudderichting’ voor menig kiezer te groot werden en Pim Fortuyn het volk bijna naar de rand van de afgrond leidde.

De huidige verkiezingstrijd lijkt eerder een voorbeeld van ‘regulier democratisch kuddegedrag’. Het enige onverwachte, dat nog gebeuren kan, is dat Wouter Bos de aanhang van de SP gaat ‘leegeten’. SP-kiezers moeten dus niet gaan twijfelen tussen hun ‘eigen voorkeur’ en de ‘kuddegeest met zijn afkeer van Balkenende’. Dat soort compromissen kan juist fataal worden, zo hebben de paarden van Marrum geleerd.