Van de huidige economische crisis snap ik geen biet.  Als ik ergens geen verstand van heb, dan is het economie. Dat is altijd ook zo geweest. Op de middelbare school al, maar dat was niet zo moeilijk, want je kreeg destijds onderricht in alle vakken die je maar kon bedenken (er waren zelfs uitslovers die in hun vrije tijd Hebreeuws erbij deden), maar economie, ho maar. Dat gold in die tijd als een minderwaardig vak. Op een gymnasium werd je opgeleid voor de wetenschap en niet voor de handel.  Dan had je maar voor de HBS moeten kiezen, maar dat deed je alleen als je te dom was voor het gym.

Nu denk ik wel eens dat ik te dom ben voor de economie. Dit gebrek in de opvoeding heeft me dan ook aardig opgebroken. Niet dat ik niet met geld om kan gaan. Dat lukt me meestal heel aardig. Als ik met een groot budget moest werken, dan maakte ik altijd een staatje van een half A4, waar ik de inkomsten en  uitgaven tegen elkaar wegstreepte. Ik was dus mijn eigen spreadsheetmanager. Dat woord zag ik laatst voor het eerst. Spreadsheetmanager, nooit van gehoord, maar toen ik het las, had ik er meteen een beeld bij. Wat is een spreadsheetmanager? Volgens Wikipedia luidt de definitie als volgt:

‘Een spreadsheetmanager is een manager die slechts op meetbare cijfertjes (de spreadsheet) stuurt, hierbij weinig of geen rekening houdend met het werkelijke succes of falen. De manager stuurt slechts op omzet en winst waarbij de tevredenheid van klant en werknemer niet meer van belang is. Deze managementstijl vindt men voornamelijk terug in tijden dat het economisch minder gaat.’

Of deze definitie inderdaad juist is valt te betwijfelen. Ook Wikipedia twijfelt eraan getuige de waarschuwing die boven dit lemma te lezen valt: ‘De neutraliteit van dit artikel wordt betwist’. Geef dan een betere definitie, denk ik dan, maar zo schijnt Wikipedia niet te werken. Wat is betwistbaar? Ik denk op de eerste plaats de constatering dat men deze managementstijl voornamelijk terug vindt in tijden dat het economisch minder gaat. Volgens mij is precies het omgekeerde het geval. De spreadsheetmanager zie je vooral opduiken als het economisch goed gaat. Maar los daarvan rijst de vraag: wie was er eigenlijk eerder, de spreadsheetmanager of de spreadsheet? Ik denk de spreadsheet. De spreadsheet is inmiddels al zo’n dertig jaar oud. De uitvinding van de spreadsheet heeft de economie langzaam veranderd en uiteindelijhk slechte managers voortgebracht: spreadsheetmanagers.

Onlangs las ik een interview met een goeroe op economisch gebied. Hij had de crisis al heel lang zien aankomen. De belangrijkste oorzaak was volgens hem de opkomst van de calculerende mens, de ‘homo economicus’ is ‘homo calculus’ geworden. Op de beurs worden tegenwoordig nauwelijks risico’s meer genomen. Elk risico kun je van tevoren immers berekenen met zeer uitgekiende modellen. Iedereen gebruikt die modellen, dus niemand weet meer wat echt risico nemen is. Daarvoor zijn inzicht, visie, instinct, intuïtie en vooral durf nodig. Die kwaliteiten worden echter steeds zeldzamer, naarmate het steeds beter gaat in de economie. Waarom zul je nog vertrouwen op zulke vage begrippen als visie en durf, wanneer het berekenen het risico in de praktijk veel beter werkt? Iedereen doet het immers zo en alleen al om die reden moet het dus wel een betere methode zijn, want met iedereen gaat het ook steeds beter. Zo ontstaat dus ook de spreadsheetmanager. Niet omdat het slecht gaat, maar omdat het goed gaat.

Die mentaliteit van de spreadsheetmanager is inmiddels ook buiten het bedrijfsleven diep in de samenleving ingedaald. Nederland wordt gerund door spreadsheetmanagers. Het onderwijs, de gezondheidszorg en ook de culturele sector draait op dit type manager. Waarom ook niet, het gaat prima zo.  Voor de overheid is dit ook veel makkelijker, want de spreadsheetmanager doet precies wat de overheid verlangt. Dit type manager past in een top-down aangestuurd systeem dat zonder enige hapering  functioneert. Tenminste als het economisch goed gaat. Kortom, spreadsheetmanager is het product van een cultuur van de berekening, niet een cultuur van visie en durf. Het is een cultuur waarin alles goed gaat.

Het gevolg van de spreadsheetmanager is dat visie en durf ook steeds minder op prijs worden geteld. Wie onderaan de hiërarchie belandt, moet geheel binnen de lijnen gaan functioneren, die op de spreadsheet zijn uitgestippeld. Wie buiten de lijntjes gaat lopen frustreert het systeem en krijgt dus een reprimande. Die controle wordt echter niet door de spreadsheetmanager uitgevoerd, want hij of zij is alleen aangesteld voor het ontwerpen van spreadsheets die middels een PowerPoint-presentatie aan het personeel getoond kunnen worden. Voor de controle van het personeel wordt een projectmanager aangetrokken. Die functie is bedacht door de spreadsheetmanagers. Projectmanagers zijn er niet alleen om projecten te coördineren maar ook om de organisatie te stroomlijnen volgens de richtlijnen van de spreadsheets, die door de spreadsheetmanager zijn opgesteld.

Gelijktijdig met de opkomst van de spreadsheetmanagers heeft de overheid een nieuw systeem ingevoerd namelijk de productbegroting. Dat is een vorm van begroten waarbij een gesubsidieerde instelling aan de overheid producten aanbiedt, die de overheid zelf op een spreadsheet heeft bedacht. Die producten worden dan begroot door het invullen van uren op een spreadsheet. De medewerkers van een instelling zijn dan ook geen mensen meer, maar ‘pakketten uren’ die met producten moeten worden ingevuld. De spreadsheetmanager is ook niet geïnteresseerd in mensen. Dat zou zijn functioneren alleen maar belemmeren. De spreadsheetmanager is met hele andere dingen bezig. Beleggen bijvoorbeeld, of het financieren van een tweede of derde huis. Hij leeft in heel eigen wereld die geheel los gezongen is van de echte wereld waarin hij werkt. Hij leeft in de wereld van de spreadsheetmanager, waarin alles voor de wind gaat gaat. De spreedsheet-manager speelt altijd een win-win spel. Hij of zij kan nooit verliezen, zolang tenminste alles goed gaat.

Maar terug naar de productbegroting. Het opstellen van de product begroting doet dus de spreadsheetmanager, door middel van een spreadsheet dat jaarlijks op de muur van zijn kamer wordt geprojecteerd. Elke medewerker mag dan even op zijn spreadsheet kijken en zeggen wat hij er van vindt. De projectmanager controleert vervolgens of de producten worden geleverd op de afgesproken wijze en de medeweker is een groot deel van zijn werktijd bezig met het invullen van urenstaten die vervolgens door de projectmanager urenlang worden gecontroleerd. Het is een systeem dat prima werkt, tenminst zolang alles goed gaat.

Zo’n wereld moet je dus niet veranderen, tenzij het systeem opeens niet meer blijkt te werken. Dan dondert het allemaal als een kaartenhuis in elkaar. Opeens blijkt dan dat er allemaal dingen niet meer kunnen. Grote organisaties bijvoorbeeld kunnen geen producten meer leveren die niet op het spreadsheet staan. Dat zijn producten bijvoorbeeld die meer uren vergen dan je vooraf precies kunt aangeven. Organisaties die geleid worden door een spreadsheetmanager hebben functionarissen in dienst die geen stap méér verzetten dan het vooraf berekend aantal uren per project dat op het spreadheet staat. Anders krijgen ze een reprimande  van de projectmanager die wordt aangestuurd door de spreadsheetmanager. Langzaamaan verschraalt niet alleen de economie, maar ook het culturele klimaat. De spreadsheetmanager creëert benauwde mensen in een wereld waarin alles goed gaat. For the time being, wel te verstaan.