‘De opkomst van een capsulaire beschaving zal ons allen noodgedwongen bange wezens maken die allemaal op verschillende manieren aangegrepen zijn door ‘glokale’ paniek. Dat is mijn pessimisme. Maar juist dit doembeeld dat zich helaas dagelijks meer realiseert, bewijst de noodzaak van het engagement met of tegen welke tijdgeest dan ook’
Aldus Lieven de Cauter in zijn boek De capsulaire beschaving. Hij beweert dat er sprake is van een voortwoekerend proces van ‘capsularisering van het leven’. We worden er aan herinnerd dat we aan de vooravond staan van de tijd van een nucleaire terreuraanslag die naast een ecologische catastrofe, het enige gevaar is ons metastabiele mondiale systeem nog bedreigt. Die twee bedreigingen worden steeds groter: de vernietiging van de nucleaire terreur en de ecologische catastrofe. Van de weeromstuit worden we teruggedreven in het domein van de angst. We gaan leven in de gesloten domeinen van gated communities. We gaan winkelen in de artificiële consumptieparadijzen met hun stereotype shopping malls.
De wereld gaat steeds meer op één grote vluchthaven lijken. Wereldsteden worden woekerende gezwellen van staal en beton, waaromheen zich onbegaanbare getto’s formeren van sloppenwijken en vuilnishopen. Maar ook ons eigen leven trekt zich allengs terug. Het menselijk leven wordt in toenemende mate een onderneming op zichzelf met als enig doel om de tijd letterlijk te verdrijven achter een tv-scherm dat tegelijk een computerscherm wordt. Dat wil zeggen: een illusoire capsule, waarin we ons kunnen verschuilen, terwijl we onszelf zo in de waan houden dat we deel hebben aan een wereld die steeds meer onaantastbaar wordt, onaanraakbaar en onveranderbaar.
Het boek De capsulaire beschaving verscheen in 2004. Twee jaar geleden werd het herdrukt en na de recente aanslagen in Noorwegen is het boek eens temeer actueel. De angst grijpt immers om zich heen, nu terreur niet meer is weg te zetten als een verderfelijk fenomeen dat eigen is aan moslim-extremisten. Dat is terreur trouwens nooit geweest. Wie zich een beetje verdiept heeft in het fenomeen ’terreur ‘weet dat elke religie en elke ideologie terroristen voortbrengt. Terreur is ook geen hedendaags verschijnsel. Tussen 1880 en 1920, werden Europa en Amerika getroffen door een aanhoudende golf van terroristische aanslagen die gepleegd werden door anarchisten.
De Engelse historicus Benedict Anderson, die onderzoek deed naar deze half vergeten periode van westers terroristisch geweld, heeft gewezen op de opvallende overeenkomsten tussen de internationale anarchistische broederschap van destijds en de radicaal-islamitische broederschap van nu. De wereld stond een eeuw geleden op zijn kop, omdat de razendsnelle veranderingen in wetenschap en techniek voor menigeen niet meer bij te benen waren. Omgekeerd maakt de versnelde communicatietechnologie de huidige wereld ook kwetsbaarder voor geweld. De communicatiemedia komen de terreur ook ten goede. Zoals internet nu een probaat communicatiemiddel is voor terroristen, zo bestond destijds een netwerk van internationale anarchistische kranten en tijdschriften.
Toch lijkt er met de terreuraanslagen in Noorwegen ook iets nieuws de hand. Wat voor type terrorist is dit eigenlijk? Het is geen amokmaker zoals Tristan van der V. uit Alphen aan de Rijn. Het is ook geen Mohammed B. of Volkert van der G. Niets wijst er ook op dat de 32 jarige Anders Behring Breivik een psychopaat is in de traditionele zin van het woord. De echte terrorist is ook geen psychopaat. Dat is juist het vreemde en tegelijk bedreigende van het fenomeen ’terrorist’. Wat is trouwens normaal gedrag? Voor een terrorist gelden andere normen voor normaliteit. Het meest verontrustende van de terrorist is juist het feit dat hij zich onttrekt aan vrijwel alle geldende criteria voor het geestelijk abnormale. Het gedrag van een zware crimineel is doorgaans psychopathologisch heel redelijk te duiden, maar het gedrag van de hedendaagse terrorist is dat niet.
Berouw of enige gangbare vorm van zelfreflectie lijkt dit soort terroristen vreemd. Dit soort jonge mensen wekt afschuw, maar afschuw is een hindernis om tot een beter begrip van de terroristische daad te komen. Is zo’n daad eigenlijk wel te begrijpen? De sfeer van verbijstering en ontzetting die door de massamedia telkens weer wordt opgeroepen, werpt in feite een muur van onbegrip op. De terreurdaad is juist gericht op het manipuleren van media-aandacht om zo een sfeer van permanente angst en waakzaamheid te creëren. De wetenschapper die zich met terreur bezighoudt, moet daar doorheen breken om de terroristische daad in zijn eigen gedaante aan het licht te brengen.
De forensisch psycholoog John Horgan schreef een interessant boek over terreur The psychology of terrorism (2005). Hij wijst op het in wezen rationele karakter van elke terreurdaad. Er is altijd sprake van strategische afweging. Zo verloopt de keuze van slachtoffers altijd weloverwogen. Het werkelijke doel is niet gelegen in de onschuldige slachtoffers zelf, maar in het secundaire doelwit: het creëren van verbijstering bij een breed publiek mede door toedoen van de media. Soms wordt bewust gekozen voor het beperken van slachtoffers. Een te groot aantal in verhouding tot de strategische doelstelling zou immers een averechts effect kunnen hebben. Sociale ongelijkheid is volgens Horgan niet altijd de voedingsbodem voor terreur, zoals in linkse kringen vaak wordt beweerd.
Ook een radicaal islamitische geloofsovertuiging is niet van doorslaggevend belang. Terreur is ook niet een symptoom van de botsing van beschavingen of een product van een specifieke religie of ideologie. Het is iets wat je doet, niet iets wat je bent. Aan elke terreurdaad is altijd een keuze voorafgegaan tussen twee kwaden. Het nalaten van de terreurdaad zou vanuit de optiek van de terrorist een groter kwaad is stand kunnen houden of zelfs in de hand kunnen werken. Op die strategische afweging is de moraal van de terrorist gebaseerd. Horgan maakt ook geen principieel onderscheid tussen particulier terrorisme en staatsterrorisme. Ook een staat kan besluiten tot acties die indruisen tegen internationale oorlogswetgeving die is vastgelegd in de conventies van Den Haag en Genève. Een terreurdaad is in feite een oorlogsmisdaad in vredestijd.
Maar voor en beter begrip van de terreurdaad in Noorwegen is het boek van Horgan ontoereikend. In de recente commentaren op de terreurdaad in Noorwegen wordt vaak gewezen op de Unabomber, de Amerikaan Theodore Kacynsky, die in Amerika tal van aanslagen pleegde. Hij was een Einzelgänger die zich had teruggetrokken in een zelfgebouwde hut in de bossen. Hij ook was briljant en schreef – evenals de Noor Anders Behring Breivik – een omvangrijk manifest getiteld Industrial society and its future. Daarin beweerde hij dat terreuraanslagen noodzakelijk waren om de aandacht te vestigen op de aantasting van de menselijke vrijheid door de moderne media en technologieën.
Eigenlijk was de Unabomber een extreme variant van Walter Rochebrune, het typetje van Koot en de Bie, dat zich in een schuur in de achtertuin verschanste om zich af te zonderen van alle moderne media. Met zijn manifest wees de Unabomber op de invloed van de moderne media op de geestelijke volksgezondheid. Internet bestond in 1995 nog nauwelijks, maar de invloed die dit medium, maar ook de sociale media als facebook nu wereldwijd heeft op de geestelijk gezondheid is nog grotendeels onbekend. Gestoord gedrag is een relatief begrip dat afhankelijk is van cultuur en tijd. Onlangs hoorde ik van een psychiater dat laat negentiende eeuwse ziektebeelden – zoals bijvoorbeeld hysterie bij vrouwen – tegenwoordig weer terugkeren. Niemand weet waarom.
Het zou kunnen zijn dat internet en sociale media als facebook niet alleen nieuwe storingen in de psyche, maar ook een nieuw soort terrorisme voortbrengen. Hoe ontvankelijk is de psyche de adolescent voor excentrieke ideeën die op internet worden aangedragen? Ian en Joel Gold hebben onlangs een nieuw psychiatrisch ziektebeeld ontdekt The Truman Show Delusion, genoemd naar de film The Truman Show (1998) waarin de hoofdpersoon in een werkelijkheid leeft die bij nader inzien het decor van een soapserie blijkt te zijn. Zo raak je verzeild in een leven dat zich afspeelt voorbij de werkelijkheid. Een dergelijk psychiatrisch ziektebeeld kan onder invloed van internet en sociale media als facebook wellicht in versterkte mate zich aandienen, vooral bij een leeftijdsgroep die druk bezig is met het zich vormen van een eigen identiteit, een proces waarbij van alles mis kan gaan.
De verschillende poses en uitdossingen waarin Anders Behring Breivik zich voor zijn terreurdaad heeft laten fotograferen en op facebook waren te zien zouden mogelijk kunnen duiden op een nieuwe identiteitsproblematiek die gerelateerd is aan het internet en de sociale media. Hij regisseerde zijn eigen afterlife in cyberspace. Niet radicale pro- of antimoslim-ideeën zouden dan bepalend zijn voor dit nieuwe type terrorist, maar een nieuw soort identiteitsproblematiek die zowel allochtonen als autochtonen in Europa treft. We worden niet bedreigd door de radicale islam of het rechts populisme, maar door de facebook terrorist.
Dus toch een psychische storing? Als dat zo is dan is het een storing die nog geen heldere diagnose kent. Misschien is de Europese samenleving zelf wel ziek aan worden zonder dat we het merken. Hoe dan ook, mede door internet en facebook zijn we hard op weg naar een Big Brother samenleving. Al onze gedragingen op het net worden geregistreerd en opgeslagen. Databestanden kunnen heel makkelijk gekoppeld worden, zodat je hele hebben en houden voor Jan en alleman toegankelijk is. De digitalisering van de communicatie heeft een enorme transparantie teweeg gebracht.
Er is weinig dat nog verborgen blijft. Wie zich werkelijk aan dit soort ontwikkelingen wil onttrekken zal zich inderdaad als een wereldvreemde Walter de Rochebrune in een tuinhuisje moeten verschansen, zonder computer en telefoon. De techniek is stilaan de vijand van de mens aan het worden. De moderne wereld stelt jonge, wankelmoedige mensen voor een extreem dilemma: vluchten of vechten. De bossen in of bommen gooien. Maar de vreedzame vlucht voor de moderniteit van Henri David Thoreau of Frederik van Eden bestaat niet meer. Eigenlijk kan vluchten helemaal niet meer. Big Brother ziet alles, weet alles en onthoudt alles.
Toch is Big Brother misschien niet de juiste metafoor om al dit soort benauwende ontwikkelingen aan te duiden. Het is immers geen dictatoriale macht die ons in zijn greep heeft gekregen, maar een reeks afspraken die we – al dan niet democratisch – gezamenlijk hebben genomen of weldra zullen gaan nemen. De zorg voor onze veiligheid wordt daarbij steeds meer uitbesteed aan de techniek. Die ontwikkeling maakt deel uit van een bredere tendens: de toenemende ‘outsourcing’ van individuele verantwoordelijkheid.
In feite ligt daar het fatalistische besef aan ten grondslag dat de samenleving als geheel – in casu de burgers zelf – dit soort problemen niet meer kan oplossen. De verantwoordelijkheid voor veiligheid is geen taak meer van het individu, zelfs niet van degenen die daartoe zijn aangesteld. De techniek is die verantwoordelijkheid van ons geruisloos aan het overnemen. We beleven de tijd van de facebook terrorist, het nieuwe type terrorist à la Anders Behring Breivik, de eenzame samoerai die zich schuilhoudt in de menigte om weldra compleet onverwacht dood en verderf te zaaien en daarna onsterfelijk te worden.