Begin jaren zestig zag ik de film Porgy and Bess. Het was een bewerking van de opera van Gershwin met dezelfde naam. Summertime is misschien wel het bekendste liedje uit Porgy and Bess, maar wat ik me vooral nog herinner is It ain’t necessarily so, gezongen door Sammy Davis jr. Binnen een eenvoudige negergemeenschap wordt geloof in de Bijbel aan het wankelen gebracht door een wat frivole onruststoker. Niet alles hoeft waar te zijn wat in de Bijbel staat. De ware gelovige gaat twijfelen. De muren, die door het geloof om de gemeenschap zijn opgetrokken, beginnen opeens scheurtjes te vertonen. Deze onruststoker verstoort de bestaande orde. Geloof houdt immers de mensen bij elkaar. Elke gemeenschap is in zekere zin een geloofsgemeenschap. Zonder geloof is er geen samenhang, geen orde, geen rust… Het geloof is het cement, dat niet alleen het individu met de gemeenschap verbindt, maar ook het heden met het verleden en toekomst. Maar is dat wel zo?

‘Een geloofssysteem isoleert de gelovige niet alleen van de werkelijkheid om hem heen, maar ook van zijn eigen zelf. De fanatieke gelovige is zich niet bewust van zijn afgunst, kwaadaardigheid, benepenheid en oneerlijkheid. Er staat een muur van woorden tussen zijn eigen bewustzijn en zijn ware zelf.’

Dit schreef Eric Hogger zijn boek The true believer, thoughts on the nature of mass movements (1951). Telkens weer realiseer ik mij hoe waar deze woorden zijn. Ze gelden voor elk geloofssysteem: islam, christendom, communisme, nationaalsocialisme…. Eigenlijk gelden ze voor elke ideologie die een geloofssysteem wordt. De ‘ware gelovigen’ gaan zich vroeg of laat gedragen als eilandbewoners die niet meer communiceren met tegenstanders (de ongelovigen), maar ook niet meer met zichzelf. Het is niet zo verwonderlijk dat Geert Wilders, die islam een ideologie noemt en geen religie, nooit verwijst naar dit beroemde boek van Eric Hogger uit de begintijd  van de Koude Oorlog. De conclusies van Hoffer gaan niet alleen op voor de radicale islam, maar ook voor het radicale populisme en de ‘linkse kerk’. Het boek is in veel opzichten nog steeds actueel.

Hoffer is van oordeel dat alle massabewegingen sterk op elkaar lijken. Het doet er niet toe of ze religieus of ideologisch van aard zijn. Vaak wordt de ware gelovige een gelukzalige toekomst in het vooruitzicht  gesteld, maar dat is niet perse noodzakelijk. Ook het verleden kan worden verheerlijkt. Eigen aan elk geloofssysteem is de devaluatie van het hier en nu. De mens wordt weggezogen uit zijn bewustzijn van het heden en geprogrammeerd in een hermetisch gelijk dat zichzelf voortdurend blijft bevestigen. Eigenlijk analyseert Hoffer de psychologische basis van het ware geloof en de groepsverheffing die daaruit voortkomt. De ware gelovige verkeert in feite in een voorstadium van het fascisme. Hij is in ieder geval gevoelig en vatbaar daarvoor. Het ware geloof is een gevaar, zoals elk geloofssysteem een gevaar inhoudt. Elke fanatieke aanhanger van een ideologie, die een geloofssysteem wordt, gaat de kenmerken van The true believer vertonen.

Zo bezien zijn fanatieke Friezen zijn true believers. Zij vormen een hechte geloofsgemeenschap en geloven in een identiteit die in de Friese taal verankerd ligt. Daarmee isoleren deze ware gelovigen zich niet alleen van niet-Friezen, maar ook van zichzelf. Deze Friezen zijn de true believers die telkens weer de eigen ‘mienskip’ als ideaal voorop stellen. De mienskip giet boppe alles. Het zijn dan ook deze ware gelovigen die tot elke prijs Friesland tot Culturele Hoofdstad van Europa willen verheffen, ook al wordt er alom bezuinigd op cultuur. De ware gelovigen gaan gewoon door, zelfs tegen beter weten in. As it net kin sa‘t moat, dan moat it mar sa‘t it kin! Fryslân 2018 is immers de belangrijke sociaal-culturele impuls, die nodig is om een fundamenteel veranderingsproces op gang te brengen en een nieuwe dynamiek, zowel in de provincie als in de stad Leeuwarden. Maar is dat wel zo?

I’m preachin’ this sermon to show
It ain’t nessa, ain’t nessa
Ain’t nessa, ain’t nessa
It ain’t necessarily so