GEDICHT VOOR DOKTER TRIMBOS

‘Goedkope wijn, masturbatie, bioscoop,’
schrijft Celine.
De wijn is op, en bioscopen zijn hier niet.
Het bestaan wordt wel eenzijdig.

Gerard Reve, Nader tot U, 1966

Gisteren heb ik voor het eerst van mijn leven telefonisch vergaderd. Aan de lijn waren mijn medeauteurs van Tegen de tijdgeest: Egbert Tellegen en Daan Muntjewerf, en Ed Brand van uitgeverij Candide. Aanleiding: het interview met Wim Brand van VPRO Boeken, dat morgen wordt opgenomen in Amsterdam. Zoals eerder gezegd zal ik daar zelf niet bij zijn, want drie auteurs was wat te veel aan tafel. Wim Brand had inmiddels met iedereen gesproken, zodat de lijn van het gesprek een beetje duidelijk wordt. Vooral de vraag ‘wat is een psychose?’ zal de rode draad gaan worden van het gesprek, zo heb ik inmiddels begrepen. Hoe ontstaat zoiets? Wat zijn de oorzaken? Een indringende ervaring? Een overvloed aan emoties, waar de geest even geen raad mee weet? Een onverwerkt verlies? Natuurlijk gaat het boek daar ook over. Maar er is ook meer, wat wij als auteurs naar voren willen brengen. Anders heette het boek niet ‘Tegen de tijdgeest’ en alleen ‘Terugzien op een psychose’. Ik ben benieuwd hoe Wim Brand als gespreksleider dit aan gaat pakken. Als hij maar niet gaat vragen: “Wat ging er door u heen?”

De uitzending wordt gemiddeld door zo’n driehonderd duizend mensen bekeken. Meestal worden er nadien zo’n driehonderd boeken extra verkocht en een enkele keer wordt een boek door dit programma zelfs een bestseller. Nu maar hopen dat dit deze keer ook gaat gebeuren. Ik heb er dat laatste tijd eens op gelet, en het valt me op dat de boeken die in dit programma worden besproken meestal kort daarna in de NRC en/of de Volkskrant worden gerecenseerd. Alleen een recensie in één van deze twee kranten is werkelijk bepalend voor de verkoop, zo begreep ik van Ed Brand. Maar hoe het ook lopen zal, het wordt geen besteller zoals Wij zijn ons brein van Dick Swaab. Al heeft ons boek daar iets mee te maken. Egbert Tellegen neemt in de inleiding stelling tegen Swaab: ‘Dat alle psychische en geestelijke processen met het functioneren van het de hersens verband houden, maakt die psychische en geestelijke processen echter nog niet onbelangrijk,’ zo stelt hij.

Kortom, het één sluit het ander niet uit. En hoe origineel is die Swaab nu eigenlijk? Wat me opvalt in het debat over zijn boek is dat niemand een historisch verband legt met de discussies die al in de negentiende eeuw over hetzelfde onderwerp gingen. In de huidige hersenwetenschappen is sprake van een benadering van onderop, die samenhangt met het reductionistische principe van de harde wetenschap. Dat leidde al in de negentiende eeuw tot de conclusie ‘Ohne Phosphor, keine Gedanken’, de bekende oneliner van de Nederlander Jacob Moleschott. Ik krijg steeds meer de indruk dat ook in het huidige debat rondom het brein de conclusies van beide partijen al in de aannames vooraf verpakt zitten. Kortom, het is een oeverloze discussie die geen einde kent. Hoe dan ook, de naam ‘Swaab’ zal zondag waarschijnlijk niet vallen in de uitzending. Die naam wordt al genoeg genoemd. Zelfs Freek de Jonge kon er niet omheen in zijn nieuwjaarsconference.

Punt is wel dat ons boek een breder publiek verdient dan alleen de sector van de geestelijke gezondheidszorg, hoe belangrijk die ook is. Er wordt in dit boek stelling genomen tegen ‘het afscheid ban de mens als een geestelijk wezen’, zoals Tellegen het formuleert. Tellegen pleit ook voor ‘een nieuwe Trimbos van de geest’. Maar wie weet tegenwoordig nog wie Kees Trimbos was? Er wordt in ons boek gewezen op de gevolgen van de secularisering en het verdwijnen van de geesteswetenschap. Dat heeft niet alleen verstrekkende gevolgen voor de psychiatrie die zich steeds meer uitlevert aan het DSM-keurslijf en de minutencultuur van de zorg, maar ook voor cultuur algemeen, die weinig weerstand meer biedt tegen de louter op nut en functie gerichte eisen van het neoliberalisme. De geest waait waarheen hij wil. Juist als de geest in het gedrang komt is hij onberekenbaar, om niet te zeggen ontoerekeningsvatbaar. Misschien is dat wel de oergrond van elke psychose. Wie aan de ziel knaagt, maakt de weerwolf wakker.