De Duitse filosoof Johann Gottfried Herder (1744-1803) heeft er als eerste op gewezen dat ieder volk een eigen ziel heeft die het meest zuiver tot uiting komt in zijn taal. De taal is niet alleen ‘het huis van de ziel’, zoals Heidegger later beweerde, maar de taal is ook de collectieve behuizing van de volksziel. Dit soort gedachten zijn bij de Friezen ingedaald in hun collectieve geheugen en deel gaan uitmaken van hun opvattingen over taal en identiteit. Het denken in termen van ziel en bezieling is na de oorlog stilaan verdwenen. De jaren zestig hebben ook in dit opzicht voor een breuk met het verleden gezorgd. De onveranderlijkheid van de ziel maakte plaats voor de veranderlijkheid van ruimte en tijd. Essenties werden constructies, maar niet in Friesland, waar alles – zoals Heine ooit over Holland beweerde – nog altijd vijftig jaar achterloopt.
Zo blijft het romantische ziel-begrip tot op de dag van vandaag rondspoken in de Friese cultuur. Ziel en bezieling zijn begrippen die meer dan elders opduiken, niet alleen in de legitimatie van het Friese taal- en cultuurbeleid, maar tegenwoordig ook in teksten die zich richten op de kwaliteit en de duurzaamheid van het Friese landschap. Dan wordt al gauw naar een terminologie gezocht waarin diep romantische en essentialistische begrippen van weleer terugkeren in het hedendaags management-jargon. Zo waart de Friese ziel nog altijd rond, maar nu in het ‘woest-geheimzinnige’ karakter van de Friese ruimte.
Volgende week verschijnt het pamflet De folksnasjonalistyske taal en retoryk achter Fryslân 2040 en KH-2018. De auteur is Eeltsje Hettinga. Het is een scherpzinnige, puur taalkundige analyse van het rapport Fan de minsken en de grûn. Toekomstagenda Fryslân Duurzaam 2040 (zie: hier), dat als blauwdruk heeft gediend voor de notitie Nocht oan de takomst fan de Koöperaasjegroep 2018, die ook belast is met het schrijven van het bidbook voor de Kulturele Haadstêd 2018. In het persbericht lees ik het volgende:
Hettinga zet de taal in het denken van beide ‘koöperaasje-groepen’ in een historische en sociaal-politieke context. Hij laat onder meer zien hoe het nieuwe Friese duurzaamheidsdenken verpakt is in oude volksnationalistische ideeën. Politicoloog en schrijver Hans van der Heijde schreef voor dit omvangrijke Perio-pamflet (46 pagina’s) een uitvoerig voorwoord. Hij vraagt zich onder meer af: “Dachten de Koöperaasjes echt dat ze, door DNA te schrijven in plaats van bloed, een volksnationalisme konden presenteren dat voldoende gemoderniseerd is om aan bruine associaties te ontsnappen? Of hadden ze daar lak aan en zochten ze naar een Friese variant op het Venlose populisme dat Limburg teruggeeft aan de Limburgers?”
Ik heb voorrecht gehad dat ik dit pamflet zo’n drie weken geleden al heb mogen lezen. Ik was behoorlijk onder de indruk. Sterker nog, ik ben me rot geschrokken. Deze analyse heeft mij geïnspireerd tot het schrijven van een tweetal blogs ‘De nieuwe bezieling van het landschap’ (7 februari 2012) en ‘Friese beweging 2.0’ ( 21 januari 2012). Maar tegelijk werd ik na lezing van dit pamflet overvallen door een gevoel van vermoeidheid en vergeefsheid. Houdt het dan nooit een keer op? Het is een vlijmscherp analyse, maar ik vrees dat het wederom – als zo vele malen – zijn doel zal missen. In Friesland is het vrijwel onmogelijk om over dit soort bedenkelijke en zelfs verontrustende zaken een inhoudelijke discussie op touw te zetten. Men begint al meteen met modder te gooien, nog voordat men een letter gelezen heeft.
Als Leeuwarden of de Provincie Friesland zich inderdaad kandidaat wil stellen voor de titel van Europese Culturele Hoofdstad 2018, dan zal men dit soort ongemakkelijke discussies met open vizier moeten kunnen voeren en op basis van inhoudelijke argumenten. Vooralsnog lijkt dat een schier onmogelijke opgave, want de eerste schoten voor de boeg zijn al gelost voordat het pamflet überhaupt verschenen is. Het niveau, daar word je niet vrolijk van. Het is nu aan de politiek om het hoofd koel te houden en het debat inhoudelijk aan te gaan. Eeltsje Hettinga heeft een uiterst belangwekkend pamflet geschreven, waar het laatste woord hopelijk nog niet over gezegd is.
Meer informatie over het pamflet bij Willem Winters, uitgeverij Perio, Beethovenstraat 5, 8916 GE Leeuwarden, w.winters@chello.nl