‘Alleen al de huidige preoccupatie bijvoorbeeld met terugvalpreventie ten aanzien van psychotische stoornis is gebaseerd op de onuitgesproken en onkritische veronderstelling dat er een voortdurende onderdrukking van spanningen door medicatie te verkiezen is boven een leefwijze waarbij men af en toe eens psychotisch decompenseert.’

Aldus Anton Mooij in zijn boek Psychoanalytisch gedachtegoed, een modern perspectief (2002). Het lijkt of langzaam het inzicht begint te dagen dat een psychose ook een intrinsieke waarde heeft. Door de uitvinding van de antipsychotica kan een psychose tegenwoordig volledig worden onderdrukt. In acute gevallen wordt een patiënt platgespoten en daarna volgt vaak jarenlange medicatie om een terugval te voorkomen. De gevolgen van deze medicijnen op langere termijn zijn nog altijd niet geheel bekend, om de simpele reden dat deze medicijnen nog niet zo lang bestaan. De eerste antipsychotica werden al in de jaren vijftig op de markt gebracht, maar er verschijnen nog steeds nieuwe varianten. De geest kan tegenwoordig chemisch volledig worden beteugeld. Daarmee is de psychose een verdwijnend fenomeen aan het worden. We vergeten daardoor wel eens dat psychotisch gedrag zo oud als de wereld is. Ook in vroeger tijden en in geheel andere culturen komt een dergelijke mentale uitbarsting of instorting voor.

Primitieve culturen hebben vaak hun eigen geneeswijzen ontwikkeld, bijvoorbeeld door excorcistische rituelen, waarbij de patiënt aan een boom wordt vastgebonden en stamgenoten onder leiding van een medicijnman trance-achtige dansen uitvoeren om de boze geesten uit de patiënt te verdrijven. Deze behandelingsmethoden zijn vaak effectiever dan onze westerse behandeling met medicatie. De patiënt wordt immers in zijn waarde gelaten, omdat de magische kracht die zijn geest geannexeerd heeft, serieus wordt genomen. Men spreekt van onreine geesten die uitgedreven moeten worden. Wie zegt dat zoiets niet ook werkelijk aan de hand is? Psychotische fenomenen onthullen zich al naar gelang het denkkader, waarin ze worden benoemd. In ons ontzielde wereldbeeld passen geen onreine geesten. Wij spreken over decompenseren, verdringen, desegregatie, psychische insufficiëntie, sublimeren, libido-fixaties en polymorf perverse seksualiteit. We zien de psyche als een ingewikkeld stelsel van openlijke en verborgen krachten die eerder aan een gastank dan aan een mens doen denken.

De signalen van een komende psychose dienen zich vaak al lang van te voeren aan. De patiënt wordt onrustig of soms neerslachtig. Het lijkt of een kracht diep in hem zelf zich ophoopt en vraagt om eruit te komen. Zijn geest lijkt een vulkaan die af en toe een eruptie nodig heeft. Zo’n uitbarsting kan desastreuze gevolgen hebben, omdat er krachten vrijkomen die groter zijn dan de patiënt kan verdragen. Een psychose kan leiden tot uiterst agressief gedrag, niet alleen tegenover anderen maar ook tegen de patiënt zelf. De psychose heeft iets in zich van een drang naar vernietiging, maar in elke vernietiging zit ook een scheppend moment. Het kunnen razen en tieren is soms nodig om tot een hernieuwd inzicht te komen.

Na het onweer is de lucht gezuiverd. De wereld lijkt even weer als nieuw. Psychotici vragen deepdown om een veilige omgeving om even uit te kunnen razen. Ze willen vastgebonden worden aan een boom met dansende krijgers eromheen die compleet uit hun dak gaan. Dat is nog altijd beter dan vastgesnoerd te worden onder een spanlaken in een isoleercel en daar naar een smetteloos wit plafond te moeten staren. Misschien heeft ieder mens het wel nodig om af en toe even compleet uit zijn dak te gaan. De collectieve ervaringen van de moderne menigten in stadions, bij popconcerten en houseparty’s zijn nieuwe uitvindingen van de collectieve beleving van trance en bezetenheid. Het is de moderne massapsychose die zo nu en dan een hoogst noodzakelijke decompensatie biedt om de individuele geest in balans te houden.

Misschien is een psychose wel een correcties van de psyche, wanneer hij al te zeer op zichzelf wordt teruggeworpen. In elke menselijke psyche zijn collectieve krachtenvelden werkzaam, waar je weinig mee kunt in een moderne samenleving. Tendensen als hyperindividualisering en extreem materialisme beroven de psyche van zijn primitieve wortels die verbonden zijn met archaïsche krachtbronnen. In een psychose wordt het moderne wereldbeeld op zijn kop gezet en binnenste buiten gekeerd. De psychoticus laat ons zien wie we ooit zijn geweest. Hij toont wat misschien een verloren vaderland van de psyche is, een land dat ten onrechte ooit verlaten is en alleen nog als de mythe van een beloofd land in een onttoverde wereld terug kan keren.

De psychoticus laat zien dat er geen wezenlijk onderscheid bestaat tussen de wijze waarop zijn ogenschijnlijk vertroebelde geest aan de werkelijkheid is gehecht en die waarop wij de realiteit om ons heen tot ‘werkelijk’ verklaren. Hoe verder de wetenschap vordert, hoe meer wij menen dat de werkelijkheid samenvalt met de objectieve kennis die wij vergaren. Maar die groeiende toren van kennis berust op een illusie, omdat zelfs ons wetenschappelijk wereldbeeld in laatste instantie op een geloof is gebaseerd. Het is het moderne geloof dat onze geest geen idolen meer kent. Elke geest heeft zijn idolen. Elke kennis van de wereld is gebaseerd op onzichtbare vooroordelen en stilzwijgend gepasseerde veronderstellingen. De ziel was ooit ‘een autonoom zijnde’, iets wat op zich zelf een bestaan had, buiten de tijd en buiten de ruimte. Kortom: een ‘ens per se‘. Maar dat idee van de ziel bestaat niet meer. De ziel heeft de tijdgeest tegen.

In zijn boek De werkelijkheid van de ziel (1957) stelt Jung dat de tijdgeest met de categorieën van het menselijk verstand niet begrepen kan worden. De tijdgeest oefent vooral op zwakke geesten een zeer sterke suggestie uit. Zoals het vroeger vanzelfsprekend was om te menen dat alles eens uit de scheppende wil van een geestelijke God geboren is, zo heeft de negentiende eeuw de vanzelfsprekende waarheid ontdekt dat alles uit materiële oorzaken ontstaat. Daarom stelt Jung: ‘Er valt niet te spotten met de tijdgeest, want hij is een godsdienst, beter gezegd een confessie of een credo.’ Nog in 1914 nam Jung deel aan een symposium van de Aristotelian Society in Londen dat gewijd was aan het probleem: ‘Are individual minds contained in God or not?  Jung was toen de enige deelnemer die zich verwonderde over deze vraag, waarover destijds verwoed gediscussieerd werd met argumenten die nog dateerden uit de dertiende eeuw. Toch stelt Jung:

‘De herinnering aan dit feit kan ons misschien de moed geven om de mogelijkheid van een “psychologie met ziel” in ogenschouw te nemen, d.w.z. van een leer over de ziel, die op de onderstelling van een autonome 
geest gebaseerd is. We hoeven niet te schrikken over het ontbreken 
van iedere populariteit van dergelijk waagstuk. De hypothese van 
de geest is namelijk niet fantastischer dan die van de stof. Wij hebben er namelijk helemaal geen vermoeden van, hoe iets, dat psychisch is, uit iets fysisch kan ontstaan, terwijl toch het psychische op een of andere wijze bestaat. Daarom staat het ons vrij om ook het omgekeerde te onderstellen, namelijk dat de psyche uit een geestelijk principe ont
staat, waarvan de ontoegankelijkheid een overeenkomst vertoont met de ontoegankelijkheid van de stof. Een dergelijke psychologie zou 
weliswaar niet modern kunnen zijn, want modern is juist het tegendeel. 
Daarom moeten wij, of wij willen of niet, naar de leer over de ziel van 
onze voorouders teruggrijpen, want zij waren het, die dergelijke onderstellingen maakten. ‘

 

UPDATE 9.00 UUR:

De Ziel

April is Maand van de Filosofie

De ziel is al meer dan 2500 jaar het onderwerp van gesprek van theologen, filosofen. wetenschappers en kunstenaars. Men heeft de ziel geprobeerd te vinden, in het lichaam, in de taal en in de wetenschap, maar de ziel laat zich niet vatten.

Wat is de ziel? Waar kunnen we haar vinden? Behoort de ziel enkel aan mensen toe? Neurowetenschappen hebben de afgelopen jaren nieuw licht geworpen op menselijk gedrag en de herkomst van complexe emoties. Sommigen verklaarden de ziel zelfs dood. Dit heeft invloed op ethische, politieke en existentiële vraagstukken.

Filosofie Nacht
Op 13 april 2012 vindt de 11e editie van de Filosofie Nacht plaats. Met meer dan 900 bezoekers en 50 sprekers is de Nacht het grootste filosofische publieksevenement in Nederland.

In 2012 staat tijdens de Nacht ‘De Ziel’ centraal. Door middel van live interviews, debatten en nog veel meer zullen we de ziel in al haar facetten onderzoeken.

Bestel tickets voor de Filosofie Nacht

NB: De Friese Nacht van de Filosofie is op 21 april a.s.