Naast Eindhoven en Maastricht mag Leeuwarden door naar de volgende ronde in de strijd om Culturele Hoofdstad te worden. Een verassende eindspurt heeft ertoe geleid dat Leeuwarden in de eerste ronde steden als Den Haag en Utrecht achter zich heeft gelaten. Maar kan deze stunt worden herhaald? Leeuwarden moet van een kansrijke outsider een glansrijke winnaar zien te worden, en daar is slechts een half jaar de tijd voor, want in juli moet het nieuwe bidbook al klaar zijn. Het huidige bidbook biedt goede aanzetten, maar heeft ook zwakke kanten. Vooral het begrip ‘mienskip’ behoeft nadere uitwerking. Wat betekent dit Friese begrip ‘mienskip’ in Europees perspectief?
Bij de bekendmaking van de jurybeoordeling afgelopen vrijdag werd mienskip al al in de eerste zinnen genoemd als een sleutelbegrip, waarmee Leeuwarden zich wil onderscheiden. Kennelijk heeft de jury dit positief opgepakt. Maar wie het bidbook er op na leest, moet constateren, dat ‘mienskip’ hierin wordt opgevoerd als een leuze die vooral gebaseerd is op clichés (Friesland terpenland, strijd tegen het water, grote onderlinge betrokkenheid, een sterke identiteit), en niet als een adagium dat ook voor Europa interessant kan zijn. Het wordt als een ideaal geschetst, zonder dat echt duidelijk wordt wat Europa hier aan heeft. ‘That is why our message is: Europe needs more Mienskip,’ wordt ronkend geconstateerd. Maar wat betekent dat precies?
Mienskip wordt in het bidbook gekenschetst al een tweeledig begrip, met zowel positieve als negatieve kanten. Zo zou een zekere nieuwsgierigheid eigen zijn aan mienskip, want het staat voor de bereidheid om meer over anderen te weten te komen. Maar mienskip staat ook voor een neiging naar geslotenheid, een onbestemd verlangen (Sehnsucht of Langstme), een thuisgevoel in een wereld die steeds onzekerder wordt. Opvallend in dit verband is dat niet wordt verwezen naar de Friese filosoof Lolle Nauta (1929-2006) die al jaren geleden gewezen heeft op het tweeslachtige karakter van het Friese mienskip-ideaal, waarvoor hij de bekende oppositie Gemeinschaft en Gesellschaft van de socioloog Tönnies van stal haalde. Het Friese mienskip-ideaal leeft volgens Nauta voort in het Friese taal- en cultuurbeleid en het internationale perspectief dat daaruit voortvloeit zou volgens hem nooit verder reiken dan een soort ‘inter-provincialisme’. De zichzelf sluitende kring van de mienskip zal telkens weer van binnenuit doorbroken moeten worden, anders laait het oude nationalistische vuur weer op.
Het mienskip-betoog in het bidbook ontaardt een beetje in een pleidooi vanuit het negatieve. Leeuwarden ligt in een van de armste regio’s van een van de rijkste landen van Europa, als een stad met meer werklozen dan gemiddeld, en meer kinderen beneden de armoedegrens en beneden de gemiddelde opleidingsniveau. Vanuit die achterstand houdt het Friese mienskip-begrip eerder een gevaar in, dan een meerwaarde, zo wordt terecht geconstateerd. Er moet dus gewerkt worden aan een ‘nieuw mienskip-begrip’, dat de traditionele geslotenheid van de Friese gemeenschap openbreekt, niet alleen naar buiten toe, richting Europa, maar ook naar binnen toe, richting nieuwe bevolkingsgroepen.
Daarvoor worden drie thema’s aangereikt: de duurzaamheid van cultuur en ecologie, de relatie tussen stad en platteland en de etnische en culturele diversiteit en etniciteit. Dat is een hele mond vol, maar hoe dit in de praktijk moet worden uitgewerkt binnen de meer inhoudelijke motieven als ‘land’, ‘horizon’ en ‘water’ wordt eigenlijk niet echt waargemaakt. Je vindt dit perspectief ook niet of nauwelijks terug in de lange reeks van projecten. Kortom, het bidbook is een magere kapstok met een allegaartje van losse jassen.
Kenmerkend is ook, dat in het bidbook nog geen slogan wordt aangedragen die het plan zodanig samenvat, dat het mensen enthousiasmeert. Juist als outsider zal je het van een sterke slogan moeten hebben. Vaak is al gewezen op de slogan waarmee San Sebastian destijds de gedoodverfde winnaar Cordoba versloeg: ‘Culture to Overcome Violence’. Maar hoe vertaal je zoiets naar mienskip? ‘Mienskip to Overcome Economic Crisis?’ Maar dan wordt deze slogan al gauw een politiek statement, dat wonderlijk genoeg zowel voor als tegen het populisme gericht kan zijn. Voor of tegen Europese steun bijvoorbeeld aan economisch zwakke landen als Griekenland en Spanje. ‘Mienskip zonder populisme’, dat zou een aardige slogan kunnen zijn, maar gezien de recente verkiezingsuitslag slaat dat nergens op. De populistische, ‘anti-Europa’ partijen SP en PVV kregen gezamenlijk in Leeuwarden slechts 1,2 procent minder stemmen dan het landelijk gemiddelde (18,6 tegenover 19,8 procent).
Het kan ook niet zo zijn, dat een slogan van een cultureel hoofdstad van Europa directe politieke implicaties heeft. Culturele hoofdstad ben je immers voor iedereen. Maar hoe vertaal je mienskip dan binnen het kader van het huidige Europa? Anders gezegd, hoe ontkom je aan de spagaat tussen het ideaal van een open, tolerante samenleving en het doembeeld van de Europese metropolen met zijn getto’s voor allochtonen en gated communities voor de rijken? Wat betekent het Friese mienskip-begrip als je het verplaatst naar het huidige Europa van de twee economische snelheden? Het Europa van de permanente crisis met zijn dreigende breuk tussen het rijke noorden en het arme zuiden. Het Fort Europa met zijn gesloten buitengrenzen. Het Europa met zijn witte, zuidelijke stranden, waar economische vluchtelingen uit Afrika aanspoelen op zwaarbeladen, gammele bootjes, als ze niet al onderweg op zee verdronken zijn. Is dit Friese mienskip-begrip niet wat al te vrijblijvend, als je het zo beziet?
Kortom, het bidbook zal – vooral in zijn motivatie en basisconcept – stevig moeten worden aangescherpt, wil Leeuwarden een kans maken om de tweede ronde te overleven. Bovendien is de kans groot, dat de jury in Brussel uiteindelijk toch kiest voor een echte cultuurstad, zeker na de onbeduidende steden die de laatste jaren culturele hoofdstad zijn geworden. Het programma van Leeuwarden moet een Europese dimensie hebben en voor specifieke groepen Europeanen aantrekkelijk zijn. Mijn advies is: schuif Goffe Jensma aan de kant, want zijn verhaal kennen nu wel zo ondertussen. Huur een cultuurfilosoof in van internationaal kaliber die de Leeuwarder mienskip-aspiraties een meer aansprekend reliëf kan geven, dat niet alleen voor Leeuwarden zelf, maar ook als adagium voor Europa werkelijk interessant kan zijn.