‘Der wie yn 1962 noch gjin twadde net, gjin kleur, gjin STER. Ek 
yn ‘e politike wràld seach it der justjes oars ut. John Kennedy wie 
noch net delknald, Chroesjtsjov koe noch mei syn twa skuon op 
tafels slaan. Belfast wie yn de ensyklopedy noch “de zetel van 
vele bestuursinstellingen” , Beiroet noch it Parys fan it Easten en 
”zeer in trek als toeristenoord en badplaats”. Fan Khomeiny hie 
noch gjin minske heard en de Sjah dûnse de tango mei de froulike 
leden fan syn “family” ut Europa. Sharpeville hie al west, mar 
Nelson Mandela wie noch net (mei “libbenslang”) de bak yngien. 
Yn Parys en oan it Amsterdamske Spui wie de ferbylding noch 
net oan ‘e macht en wat Vietnam hiet, like noch mar sa’n foech buorlju’s rûzje.

Om wer wat tichter by honk te kommen: Noardsee en Waad 
liken noch aardich “rein”, en Willem Duys, Mies Bouwman en 
Tom “Dorus” Manders iepenen op ‘e skiere byldbuis de letter sa 
ûnuteachbere parade fan “bekende Nederlanners”. Faaks hawwe 
Snip en Snap, myn favoriten net, doe ek har sechje noch sein. 
Pipo de clown en Klukkluk de Yndiaan wiene wakker warber en 
Ivanhoe beruorre de bernesiel en dy fan allang-gjin-bern-mear. 
Veronica wie noch in pirateskip fol kultureel ûnrant en skreau
wende DJ’ s, en de Grutte FerTROSsing noch amper op kommendewei – it wurd sels ûnbekend. De VARA wie noch read, de NCRV noch fyn, de KRO noch Roomsk, de VPRO noch FP, de EO noch nearne. Gjin fideo(clip), gjin kabel, lit stean 
playback-show, gjin neakene Pbil BIoom op it skerm te sjen. 
Alles noch pais en frede, gemoedlik en húslik. Mar pas op …’

Aldus schreef Anne Wadman op 19 december 1987 in het blad Frysk en Fry. Het artikel had als titel: T.V. – IN FEARNSIEU NEl FOKKE, Pleit tsjin de ûntminskliking. Na 25 jaar eek hij terug op het boek Testbeeld van Fokke Sierskma, dat in 1963 verschenen was. Dit jaar is dat een halve eeuw golden, maar ik denk dat niemand nu nog aanleiding ziet om deze vroege beschouwing over het fenomeen televisie nog eens onder de loep te nemen. De moord op Kennedy wel, daar staan de kranten nu al vol mee, een halve eeuw na dato.

Anne Wadman zag in zijn terugblik 25 jaar geleden duidelijk de blinde vlek van Fokke Sierksma. Hij had geen oog gehad voor de kwalijke gevolgen van het geweld op tv, en miste ook de opkomst van nieuwe programma-formats als de talkshow en de actualiteitenrubrieken. Het nieuwe medium fascineerde Sierksma als een technisch novum dat het midden hield tussen cultuur en civilisatie. Het vooroorlogse cultuurpessimisme klonk nog steeds door in deze reeks beschouwingen over het televise-aanbod van het jaar 1962. Sierksma zag dit medium primair als een bedreiging voor de mens, bezien vanuit een humanistische mensvisie, maar wel een ‘humanisme met haar op de tanden’, zoals hij dat zelf noemde De rode draad in het boek Testbeeld was een stelselmatig NEE, waar in de praktijk een paar kleine voordelen tegenover stonden. Dat was het paradoxale in Sierksma’s houding.

Hij kon niet echt kiezen tussen een voor of een tegen. De grote bedreiging kwam van uit het geboorteland van de tv: Amerika. De kwalijke invloed die zich daar lieten gelden betroffen de toenemende commercialisering en het almaar groter wordende winstbejag, de vervlakking van de cultuur, de fysieke achteruitgang van de jeugd… Sierksma hanteerde in zijn beschouwingen niet expliciet de term ‘kapitalisme’, maar zijn kritiek  richtte zich daar wel op, zij het soms in wat karikaturale bewoordingen. Terugkijkend neemt Anne Wadman ook zijn eigen recensies van Sierksma’s boek, die hij kort na het verschijnen schreef voor de Leeuwarder Courant, nog eens onder de loep. Hij merkt dat hij zelf ook veranderd is in als die jaren, maar de paradox van Sierksma – die van acceptatie en protest – bleef ook voor hem overeind. Het pleidooi voor humanisering en tegen ontmenselijking bleef voor Wadman in 1987 nog even actueel.

Vijftig jaar geleden was het de tijd dat de televisie de wereld in no time ging veranderen, niet alleen de cultuur maar ook de mens zelf. Dat proces voltrok zich wereldwijd, van New York tot Wladiwistok en zelfs in regio. De televisie heeft immers ook Friesland in sociaal en cultureel opzicht volledig getransformeerd in die tijd. Lange tijd heeft het verzuilde Nederland zich tegen de invoering van de televisie verzet. Men zag het het als een dreigende modderstroom van platvloers amusement, zedenverwildering en goddeloosheid. Bovendien had men in die tijd van wederopbouw wel eist anders aan het hoofd. Het geld kon aan belangrijker dingen besteed worden. Het was de tijd van de bestedingsbeperking en het kabinet Drees had zelfs een ‘weeldebelasting’ ingevoerd.

Maar de welvaart trok aan en de commerciële belangen van Philips waren te groot. Drees ging overstag en zelfs de omroepen in Hilversum. Toen in 1951 eenmaal het hek van de dam ging, was er geen houden meer aan. In 1954 waren er al 250.000  tv-toestellen in Nederland. Omstreeks 1961 was dat aantal gestegen naar één miljoen en werd er al ruim twintig uur per week uitgezonden. Maar intelectuelen en hoogopgeleiden beschouwden zo’n kijkkast nog altijd als een teken van plat volksvermaak. Voor het bezit van zo’n toestel moest je je schamen. ‘De verrekijk’, zo noemde Reve het, al wist hij weldra prima met dit medium om te gaan. In die zin was het boek Testbeeld van Sierksma niet alleen profetisch, maar ook taboedoorbrekend. In 1987 was er dan dan ook alle reden voor een nabeschouwing Anne Wadman verwoordde het destijds als volgt:

’25 jier lyn skreau Fokke Sierksma, kultuerfilosoof al soed er dy 
beneaming seis moai wis ôfwiisd hawwe, syn rige oer “mens en 
televisie”, yn 1963 utkommen ûnder de dûbelsinnich bedoelde 
titel “Testbeeld”. Hy wie by myn witten dêrmei yn Nederltin de 
earste en faaks hat er ek de lêste west, dy’t it fenomeen T. V. yn in 
breed minsklik maatskiplik en kultureel ramt pleatste, en dêrfan 
in boadskip oan de minske makke. Ik bin him dêr noch altyd 
tankber foar. It wie yn ‘e grize begjinjierren fan “it” medium. En 
it leannet faaks de muoite om ris nei te gean wat der fan Sierksma 
syn dia- en prognoaze alsa terjochte kommen is, no’t wy 25 jier 
neitiid foar it begjin steane fan wat de totale ferkommersjali
searring, yntemasjonalisearring en satellitisearring derfan liket.’

Anne Wadman kon niet bevroeden dat hij met dit artikel ook zelf de voorloper zou worden van een nieuwe trend: het terugkijken in de tijd, het nabeschouwen, het gedenken en het eindeloos herhalen en herkauwen van markante gebeurtenissen uit het recente verleden. De re-enactment, zo heette die trend, die zich zo’n jaar of tien geleden voor het eerst aandiende op het terrein van de beeldende kunst. Maar de geregisseerde heropvoering van een historische gebeurtenis is nu alom uitgewaaierd. Ook het boek De smearlappen van Anne Wadman zelf, dat net als Sierksma’s Testbeeld in 1963 verscheen, geeft anno 2013 aanleiding tot nabeschouwing en herbeleving.

Er is zelfs een openbare marathon-voorlees-sessie van dit spraakmakende boek op komst. Op 30 november a.s., zo lees ik op Liwwadders, wordt in een schuit bij cafe ‘Yn’e Iel-Aak’ in Gaastmeer De smearlappen van Anne Wadman integraal voorgelezen, van half drie tot ongeveer half zes. Iedereen die nog iets met dit boek heeft geeft dan acte de présence:  Pieter Verhoeff, Joke Corporaal, Johanneke Liemburg…. Zelfs Kees ’t Hart leest dan een passage voor. Ik ben benieuwd of hij zijn uitspraak van de Friese taal al wat heeft bijgespijkerd. Tijdens de literaire manifestatie van het Frysk Festival in 1995 kreeg de hele zaal in Schouwburg De Harmonie plaatsvervangende schaamte vanwege de manier waarop de twalûden bij hem de strot uit kwamen. Kees heeft volgens mij nog nooit een boek in het Fries gelezen, maar hij schrijft er wel hele mooie dingen over.

Maar of Kees nu wel of niet struikelt over het Fries, dat mag de pret natuurlijk niet drukken. Back to the sixties, dat willen wij babyboomers, alsof er in de afgelopen honderd jaar nooit iets anders is voorgevallen wat de geschiedenisboeken heeft gehaald. Iedereen lijkt dit jaar stil te staan met wat er vijftig jaar geleden is gebeurd. En het moet gezegd, dat was ook heel wat:  ‘I have a dream‘ van Martin Luther King, de moord op Kennedy en dan nu De smearlappen van nu Anne Wadman. De geschiedenis herhaalt zich, maar we beleven nu de tijd van de herhaling van de geschiedenis. Terugkijken is een tweede natuur geworden, iets dwangmatigs, zoiets als een proustiaanse neurose. Bij gebrek aan een toekomstperspectief biedt de terugblik op een verdwijnend verleden voor deze dwalende generatie een verleidelijk alternatief. Utopie heeft alom plaatsgemaakt voor nostalgie naar de tijd toen Hilversum 3 nog niet bestond.