‘Eind januari dit jaar stuurde het Museum voor Psychiatrie Het Dolhuys in Haarlem mij twee manuscripten toe. De volgende dag vergat ik al lezend in de stoptrein naar Rotterdam op mijn plaats van bestemming op tijd uit te stappen.’

Aldus begint uitgever Ed Brand van Uitgeverij Candide zijn nawoord in het boek Tegen de tijdgeest terugzien op een psychose. Dit boek verscheen in 2011 en bevat drie teksten respectievelijk van Egbert Tellegen, Daan Muntjewerf en mijzelf. Met een nawoord van de uitgever dus. Er zijn inmiddels drie drukken van dit boek verschenen en in totaal werden er zo’n kleine drieduizend exemplaren van verkocht. Niet gek voor een psychiatrieboek. Het boek Pure waanzin (2004) van Wouter Kusters, dat bekend staat als een bestseller op dit terrein, heeft inmiddels vier drukken gehaald. Dit boek werd overigens twee keer uitgegeven, omdat Lemniscaat het overnam van Uitgeverij Nieuwezijds en het  in 2007 in een nieuwe editie uitgaf met een actueel nawoord van de auteur. Het laatste boek van Wouter Kusters, Filosofie van de waanzin, is zes weken na verschijnen al aan zijn tweede druk toe. Waanzin is hot tegenwoordig. Sterker nog, volgend jaar is ‘waanzin’ het thema van de Boekenweek. Dimitri Verhulst schrijft op verzoek van de Stichting CPNB dan het boekenweekgeschenk, geïnspireerd op dit thema. Wie ooit gek is geweest verkoopt zijn boeken tegenwoordig als zoete broodjes, maar je moet natuurlijk wel eerst een uitgever zo gek weten te vinden om je boek op de markt te brengen. En dat is niet zo makkelijk. Sterker nog, dat is een zaak om gek van te worden.

Overigens was uitgever Ed Brand dinsdag zelf aanwezig bij de avond in Felix Meritis die gewijd was aan het boek Filosofie van de waanzin. Dat is ook niet zo vreemd, want hij woont zowat om hoek aan de Prinsengracht, waar ook Uitgeverij Candide is gevestigd. Na afloop hebben we samen nog even staan praten. Op bovenstaande foto is Ed Brand vaag op de achtergrond te zien. Hij bekende mij – wat ik altijd al had vermoed – dat hij destijds in de stoptrein naar Rotterdam mijn manuscript zat te lezen, waardoor hij aangekomen op de plaats van bestemming vergat uit te stappen. Een mooiere binnenkomer bij een uitgever kun je je niet wensen natuurlijk. Maar het moet gezegd, zonder de bijdragen van Egbert Tellegen en Daan Muntjewerf was het boek Tegen de tijdgeest niet verschenen. Het is juist de verscheidenheid van ervaringen – ook in tijd en omstandigheden waarin de psychose zich ontwikkelt – die het boek een meerwaarde geeft.

Het VPRO-tv-programma Boeken van Wim Brands, dat geheel aan deze uitzending was gewijd, werd in 2011 twee keer herhaald en trok in totaal zo’n 150.000 kijkers. (zie: hier) Bij die uitzending was ik zelf overigens niet aanwezig, want ‘vier was teveel’ volgens Wim Brands. Hoe dan ook, de weergave van het programma bij Uitzending gemist heeft inmiddels alleen al 7231 kijkers gehad. Ed Brand vertelde mij dinsdag dat hij na de uitzending destijds zo’n duizend mailtjes in zijn mailbox binnenkreeg, voornamelijk van ex-pyschotici en familieleden van mensen die een psychose hadden of in het verleden hadden gehad. Goede informatie over het fenomeen psychose voorziet kennelijk in een enorme behoefte. Daarnaast biedt de psychose in onze seculiere tijd wellicht een laatste uitzicht op de grondeloosheid van het bestaan. Wie van God los is stort zich maar al te graag in de ‘goddelijke’ afgrond van de waanzin.

Ed Brand was het overigens geheel eens met mijn standpunt, dat ik in het gesprek met Wouter Kusters verdedigde. Een psychose is een drama en kan zelfs uiterst destructief zijn, niet alleen voor de psychoticus zelf, maar ook voor zijn naaste omgeving. Wie ooit mensen heeft gesproken die in een psychose vrouw en kinderen hebben vermoord– en Ed Brand heeft in zijn beroepspraktijk intensief met dit soort mensen te maken gehad – weet hoe voorzichtig je moet zijn met het spreken over het bijzondere karakter van een psychotische ervaring. Vooral de bewering van Wouter Kusters dat psychotici heel goed met elkaar kunnen communiceren was bij Ed Brand in het verkeerde keelgat geschoten.

In de discussie na afloop van mijn gesprek met Wouter Kusters stond Ed Brand op en vertelde en public het verhaal van een onderzoek dat eind jaren vijftig is uitgevoerd met drie patiënten die aan dezelfde godsdienstwaan leden. Ze dachten alle drie dat ze Jezus waren. Door hen met elkaar te confronteren – zo dacht men – zouden ze de waan moeten kunnen doorzien en uiteindelijk opgeven. Het tegendeel was echter het geval. De drie psychotici werden nog sterker teruggeworpen in het isolement van hun eigen waan, waar ze in diepe eenzaamheid in achterbleven. Het onderzoek staat beschreven in het boek van Milton Rokeach, The three Christs of Ypsulanti, a narrative study of three lost men (1964). Het is ook in het Nederlands vertaald en werd in 1994 door Ed Brand uitgegeven bij Candide onder de titel De drie mannen van Ypsilanti.

Het toeval wil dat kort voordat Ed Brand dit in de zaal te berde bracht, ikzelf in mijn gesprek met Wouter Kusters ook naar deze studie had verwezen, maar ik kon ter plekke de naam van de auteur van dit boek niet meer herinneren. Bovendien wist ik ook niet, dat Ed Brand dit boek in het Nederlands had uitgeven. Ik had over dit experiment gelezen in een het standaardwerk over  godsdienstpsychologie van Patrick Vandermeersch en Herman Westerink (Godsdienstpsychologie in cultureel perspectief, 2007). Op mijn weblog van 30 augustus 2009 heb ik de passage, die Vandermeersch en Westerink in hun boek aan het experiment hebben gewijd, integraal weergeven in een blog dat de titel droeg Wie van de drie?, verwijzend naar de gelijknamige quiz van Herman Emmink uit de jaren zeventig. Anders gezegd: ‘Laat de ware Jezus opstaan!’

Overigens geven Vandermeersch en Westerink een eigen interpretatie van de uitkomsten van dit onderzoek op basis van een godsdienst-inhoudelijke redenering die een andere logica kan hebben dan normaal. Logica en godsdienst zijn twee verschillende domeinen die weinig met elkaar van doen hebben. Zo hadden de onderzoekers niet op het specifiek religieuze karakter van de Christusfiguur gelet,
 van wie het heet dat je “door hem, met hem en in hem” kunt zijn.

In het debat met Wouter Kusters vatte ik de uitkomst van dit experiment dan ook samen door erop te wijzen dat er ook nog zoiets als een ‘Drie-eenheid’ bestaat, waarin deze ‘drie Jezussen’ wellicht meenden elkaar te kunnen ontmoeten. De vraag ‘wie van de drie de ware Jezus is’ zou hier niet relevant zijn. De Drie-eenheid gaat immers onze gezonde verstand te boven.  Al met al ben ik nu wel nieuwsgierig geworden naar hoe het echt zit met de uitkomsten van dit onderzoek. Ik heb het boek van Milton Rokeach dan ook gisteren onmiddellijk besteld en zal het zelf gaan lezen. Wordt vervolgd, zullen we maar zeggen.