Geachte Huub Mous,
Vandaag ontving ik uw boek ‘De kleur van Friesland’ dat zeer imposant oogt en dat ik, voor wat betreft de hedendaagse kunst (waar ik nu eenmaal het meest in geïnteresseerd ben) zeker zal gaan lezen! Hartelijk dank voor toezending! Vriendelijke groet,
Joost Zwagerman
Dit mailtje ontving op 16 mei 2008. Ik heb Joost Zwagerman nooit persoonlijk ontmoet, maar ik heb wel meerdere malen per mail contact met hem gehad. De eerste keer was dat naar aanleiding van mijn boek De kleur van Friesland. Koos Dalstra, die Joost Zwagerman goed heeft gekend, had mij aangeraden hem een presentexemplaar toe te sturen. Hij zou het zeker gaan lezen, zei Koos, want Zwagerman las nu eenmaal alles wat los en vast zat.
Daarna zocht Zwagerman contact met mij in de tijd dat Koos Dalstra stadsdichter van Leeuwarden wilde worden. In De kleur van Friesland heb ik enige aandacht besteed aan Koos Dalstra en de dichtersgroep ‘de Maximalen’. Wonderlijk genoeg komt Joost Zwagerman ook ter sprake in mijn boek Modernisme in Lourdes, Gerard Reve en de secularisering, dat eind 2013 verscheen. Kees ‘t Hart schreef over dit boek in februari 2014 een recensie in De Groene met als kop Verlangen naar mystiek. Toen ik Kees ’t Hart later dat jaar ontmoette tijdens het feest t.g.v. zijn zeventigste verjaardag, vertelde hij mij dat hij een e-mail had ontvangen van Joost Zwagerman naar aanleiding van deze recensie in De Groene. Zwagerman vond het een zeer boeiende recensie en had mijn boek inmiddels ook besteld, zo had hij laten weten.
Wat sprak Joost Zwagerman zo aan in die recensie van Keest ’t Hart? Ik weet het niet, want ik heb het Zwagerman nooit gevraagd. Er moet iets zijn geweest wat hem geraakt heeft, en het zou mij niet verbazen als dat de volgende passage is geweest:
‘God bestaat niet, dat weten we nu wel, daar hoeven we het niet meer over te hebben, maar het verlangen blijft. Dit is de onderliggende teneur van zijn boek. En hoe ging het nu verder met de geloofsafvalligen in Nederland? Verdween de godsdienst zomaar? Zijn we allemaal atheïst geworden? Mous weigert zich neer te leggen bij het idee dat religie langzamerhand geen rol meer speelt in het voortdurende debat hier over het modernisme en het postmodernisme. Religie verdwijnt niet, stelt hij, in navolging van Jung, zodra je denkt dat ze verdwijnt, duikt ze ergens anders weer op.’
Zwagerman had aan Kees ’t Hart laten weten dat hij graag zelf ook over mijn Reve-boek zou willen schrijven, maar hij was van mening dat de recensie van ‘t Hart ‘al tamelijk definitief’ was geweest. Er is nadien ook niet meer over mijn Reve-boek geschreven, noch in de Volkskrant, noch in de NRC. Wat dat betreft had Zwagerman de situatie goed ingeschat. Uiteraard vind ik het nog altijd heel jammer, dat hij zich zelf daar nooit expliciet over heeft uitgelaten. Ik had graag willen horen wat zijn mening was over mijn Reve-boek, vooral ook omdat ik daarin nogal kritisch stelling heb genomen tegen de ideeën van Zwagerman over de mystiek van Reve.
Hoe je het ook wendt of keert, Zwagerman had – net als ik – een sterke belangstelling voor de relatie tussen kunst en religie, de gevolgen van de secularisering en de nieuwe verschijningsvormen van de mystiek. Sinds de dood van God zijn we overgeleverd op de esthetisering van het wereldbeeld en lijkt alle hoop gevestigd op de kunst. Maar kunnen we het daarmee redden? Is kunst in staat om het lijden te overstijgen in een sublieme ervaring? Kan de ziel van een mens overleven in een kunstwerk? Kan het geloof in de kunst het christelijk geloof ook daadwerkelijk vervangen? Kan de kunst ons iets leren over de dood?
Op YouTube is een registratie te zien van een lezing die Zwagerman hield over het thema ‘het geloof in de moderne kunst’ mede naar aanleiding het boek van Alain de Botton Religie voor atheïsten. Ook in die lezing kwam Zwagermans verlangen naar mystiek naar voren. Wat hij van mijn Reve-boek heeft gedacht…. ik zal het nooit meer mogen vernemen. Maar als ik zijn lezing nu terugzie, dan begrijp ik heel goed waarom hij niet over mijn boek heeft willen schrijven. Hij wist inmiddels donders goed waarover hij het had. Hij had de balans opgemaakt en dat pakte niet goed uit.
God is een plot. Anders gezegd: God is een sublieme illusie. Mark Rothko, die de religie een doorstart in de kunst wilde geven, heeft uiteindelijk zelfmoord gepleegd. Hij nam een overdosis antidepressiva, sneed zijn polsen door en bloedde dood. Nu is ook Joost Zwagerman er niet meer. Een grote leegte laat hij achter. Ook bij mij, hoewel ik hem niet als persoon heb gekend. Een paar sporen in mijn computer, dat is alles wat ik van hem terug kan vinden.