Anne Feddema, Zwei Seelen

‘Wij mensen ordenen de bonte verscheidenheid van de wereld op twee manieren, door verschijnselen onder één noemer te brengen, en door ze te contrasteren. Zo ontstaan groeperingen als ‘hond, boom, stad, ster, boek’ en wat al niet 
aan verzamelwoorden. Tegelijk – en dat doen we allen tientallen malen per dag 
- zetten we verschijnselen in paren tegenover elkaar: jong-oud, zomer-winter, 
koud-warm, vlug-langzaam, mooi-lelijk. Die tegenstellingen zijn niet absoluut; ze gaan zoals dag en nacht vloeiend en geleidelijk in elkaar over. Omdat we 
twee ordeningsschema’s ter beschikking hebben, is het mogelijk dat iemand het 
ene gemakkelijker hanteert dan het andere. Dat betekent dat er mensen zijn die liever contrasteren dan bij elkaar zetten, hoewel ze dít laatste uiteraard ook 
doen. En onder de mensen die bij voorkeur contrasteren, zijn er dan ook nog – 
en ieder van ons heeft weleens zo iemand ontmoet – die de neiging vertonen tegenstellingen aan te zetten en te verscherpen, zowel in hun denkwijze als in de 
dagelijkse omgang. Dat zit, vermoed ik, in hun aard. Zoals er ook mensen bestaan die, in hun passie voor harmonie, steeds weer trachten zelfs heel reële tegenstellingen te verdoezelen.’

Aldus schreef mijn voormalige geschiedenisleraar Piet Fontaine in zijn boek De onbekende Hitler (1992). Het mag duidelijk zijn dat Adolf Hitler niet tot het type mensen behoorde dat naar harmonie streeft en de dingen vooral onder één noemer wil brengen. Hitler was het tegendeel, hij was er goed in om dingen voortdurend te contrasteren en daarin tot het uiterste door te gaan zodat er geen enkele grijstint meer over blijft tussen zwart of wit, goed of fout. Ieder mens heeft zijn karakter ergens op de glijdende schaal tussen het extreme ‘harmonie-type’ en het extreme ‘contrast-type’. Zelf heb ik – geloof ik – een nogal hybride karakter. Ik mag graag contrasten aanleggen, maar ik hou ook van harmonie. Daarom lig ik  voortdurend met anderen, maar ook met mezelf in de clinch.

De Amerikaanse humorist Robert Benchley heeft eens beweerd, dat er in de wereld twee soorten mensen bestaan: mensen die de wereld in twee soorten mensen verdelen en mensen die dat niet doen. Ik doe het doorgaans allebei. Trouwens, met die stelling van Benchley is iets raars aan de hand, want hij bijt zichzelf in de staart. Als die stelling een waarheid bevat, dat haalt hij die waarheid tegelijk ook onderuit. Degene die deze stelling verkondigt blijft immers uit buiten beeld. En wat doet hij? Hij doet beide. Hij verdeelt de wereld in twee soorten mensen, en tegelijk doet hij dat ook niet door te zeggen dat er twee soorten mensen bestaan, dus ook mensen die dat niet doen. Maar tot welk soort behoort hijzelf?

Anders gezegd, degene die deze stelling verkondigt doet beide en past dus niet in de zwart-wit verdeling die hij zelf maakt. Is hij daarmee tegelijk zowel een ‘contrast-denker’ als een ‘harmonie denker’? Ik denk  van wel. Ik zou mezelf geen denker durven noemen, maar als ik het was, dan zou ik zo’n soort ongrijpbare denker willen zijn. Een denker van ‘beide en geen van beide’. ‘Met en zonder jou’ tegelijkertijd. Met verstand en zonder gevoel en tegelijk ook het tegendeel: met gevoel en zonder verstand. De ratio en het irrationele in één onbestaanbaar voordeelpakket.

Ooit heb ik een blauwe maandag in Delft gestudeerd om ingenieur te worden. Ik ben daar zelfs ontgroend door een stelletje nogal rechts-denkende ouderejaarsstudenten. Die plachten dan tegen je te zeggen: ’Hier maken we een echte man van jou: een man uit één stuk.’ Ik heb toen bij mezelf gezworen dat ik nooit van mijn leven ‘een man uit één stuk’ zou worden. Ik heb daar ook geen aanleg toe, moet ik eerlijk zeggen. Ik word ook altijd kriegel van mensen die zeggen, dat het zo belangrijk is om altijd eerlijk te zijn. Ook van mensen die zeggen dat je je altijd aan de feiten moet houden. Of dat je altijd kort en bondig moet zijn. Of niet van die oervervelende, ellenlange blogs moet schrijven. (Bent u daar nog? ) Ik heb daar iets tegen. Zoals ik ook mensen niet vertrouw die zeggen dat je met God aan je zijde altijd eerlijk en oprecht bent. Calvinisten en moslims hebben daar een handje van. Zij zijn daar heel eerlijk in. Maar wat is eerlijk? Waar is die eerlijkheid op gebaseerd? Eerlijkheid kan ook het alibi van onmenselijkheid zijn.

Hoe kun je nou altijd eerlijk zijn? Eerlijk kun je alleen zijn door niet de intentie te hebben om het te willen zijn. Wie perse eerlijk wil zijn, miskent dat een mens meer is dan alleen een intentie om iets te willen zijn. Wat je wilt zijn, weet je zelf nooit precies. Eerlijk kun je alleen zijn door toe te geven, dat je jezelf nooit helemaal kent en ook nooit helemaal zult kennen. Als ik zeg: ‘Ik lieg nooit’, dan ben ik niet eerlijk. En als ik zeg: ‘Ik ben altijd eerlijk’, dan lieg ik dat het gedrukt staat. Sartre formuleerde het in zijn boek Het zijn en het niet (1942) met zijn gebruikelijke luciditeit als volgt:

‘De wezenlijke structuur van de oprechtheid verschilt dus niet van de kwade trouw, aangezien een oprecht mens zich constitueert als wat hij is om het niet te zijn. Dat verklaart de door allen erkende waarheid dat men te kwader trouw kan worden door oprecht te zijn.’

Sartre is Sartre en ik ben ik. Toch geloof ik dat er altijd een moment komt dat je moet kiezen. Eerlijk of niet eerlijk, het doet er dan niet meer toe. Als je niet kiest voor wat je gelooft, geloof je op een gegeven moment in niets meer. Uiteindelijk kies ik voor mezelf. Dat is mijn geloof. Ten minste, ik geloof dat dit mijn geloof is. Het beste geloof is het geloof in jezelf. Het leven is een schipbreuk. Als het er op aan aankomt zal ieder zichzelf moeten redden. Maar ben ik die uiterste situatie dan ook eerlijk voor mijzelf?  Ga ik dan tegenstellingen contrasteren of verdoezelen? Ben ik dan een harmoniedenker of een contrastdenker?

Eerlijk gezegd denk ik dat er in mijn inborst twee soorten ik bestaan. De ik als harmoniedenker…. en de ik als contrastdenker…. Zwei Seelen wohnen, ach! in meiner Brust... Net zoals er twee soorten mensen bestaan: mensen die alles in twee categorieën verdelen en mensen die dat niet doen.  (Bent u er nog?)