Ongetwijfeld schreef Presser in de oorlog een dagboekroman, maar ik vraag me af of Homo submersus zoals het nu voor ons ligt, niet een la ter bijgewerkte versie daarvan kan zijn. Net als ’De nacht der Girondijnen’ over Westerbork kan de ze versie gefungeerd hebben als aanloop naar ’Ondergang’ en geschreven zijn met de kennis die hij tijdens zijn onderzoek daarvoor vergaarde. Was bijvoorbeeld in 1943 in brede kring bekend dat de naar Polen afgevoerde Joden in gaska mers werden vernietigd? Geruchten daarover worden in de roman door onderduikers bespro ken op 27 juni van dat jaar. En wat te denken van Kobus’ oordeel over de leiders van de Joodse Raad, dat vrijwel identiek is aan dat van Jacques Presser in ‘Ondergang’ 22 jaar later? ‘Homo submersus’ laat mij achter met twijfels. Het is geen authentiek dagboek, maar ook geen geslaagde roman. Het is een voorafschaduwing of afgeleide van ‘Ondergang’ en als zodanig voor namelijk voor onderzoekers de moeite waard.
Dat schreef Elsbeth Etty tien jaar geleden naar aanleiding van het verschijnen de roman Homo submersus (de ondergedoken mens). Het is een gefingeerd dagboek dat Jacques Presser in de late oorlogsjaren zou hebben geschreven, toen hij ondergedoken zat op de Veluwe. In het boek roept een uiterst negatief beeld op van de mensen die Presser onderdak hadden geboden. Later dook het typoscript op, maar er rijzen vragen over de authenticiteit. Werd dit boek inderdaad in de oorlog geschreven of pas veel later? Heeft Presser misschien gebruik gemaakt van bronnen die hij onder ogen kreeg tijdens zijn onderzoek naar de Jodenvervolging in Nederland? Hoe betrouwbaar was eigenlijk de historicus Presser bij het gebruik van deze bronnen? Heeft hij zijn eigen dagboek kort na de oorlog inderdaad aangeboden aan een uitgever? Nico Markus, de bezorger van de tekst, beweert van wel. Hij zou zelfs over een afwijzingsbrief beschikken, maar de uitgever wordt door hem niet met name vermeld. De biograaf van Presser – Nanda van der Zee – is het oorspronkelijke typoscript van Homo submersus op last van Presser door diens weduwe destijds verbrand. De uitgave van het boek komt volgens de biograaf als een volkomen verrassing. Bij haar weten is het typoscript door Presser nooit aan een uitgever aangeboden en bestaat er dus ook geen afwijzingsbrief.
In 1970 zag ik de documentaire Dingen die niet voorbijgaan van Philo Bregstein over Jacques Presser op tv. Presser was twee weken daarvoor overleden. Het was een lang en indrukwekkend gesprek dat later ook in boekvorm is uitgegeven. Zelf heb ik in 1968 nog colleges gevolgd bij Presser en hem zo van nabij mogen meemaken. In die colleges vertelde hij over de totstandkoming van zijn boek Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom 1940-1945. Toen dat boek in 1965 verscheen sloeg het in als een bom. Binnen acht maanden waren er al 140.000 exemplaren van verkocht. Pas vanaf toen werd de impact van de oorlog in Nederland allereerst geassocieerd met het drama dat de Joden overkomen was.
Hoe is het om zo’n boek te schrijven, waarvoor je eerst een grote emotionele blokkade moet overwinnen? In het interview dat Bregstein met Presser had kwam de aap uit de mouw. Het uitbreken van de oorlog betekende en enorme schok voor hem. Presser deed zelfs een zelfmoordpoging. Zijn baan aan het Vossiusgymnasium in Amsterdam moest hij opgeven en hij werd tijdelijk leraar aan het Joods Lyceum. Daar – zo vertelde hij in een van zijn colleges – heeft hij korte tijd ook Anne Frank als leerling gehad, totdat de familie Frank in 1942 onderdook in Het Achterhuis.
De vrouw van Presser werd begin 1943 betrapt met een vals persoonsbewijs en via het doorgangskamp Westerbork als strafgeval naar het vernietigingskamp Sobibor getransporteerd, waar ze om het leven werd gebracht. Presser zelf dook daarna onder en overleefde op wonderbaarlijke wijze de oorlog. Het verlies van zijn vrouw heeft hem voor zijn verdere leven getekend. In het interview met Bregstein kwam het gesprek onherroepelijk op deze dramatische gebeurtenis. Presser probeerde het kort en sober te vertellen, maar zoals zo vaak gebeurt, als een oorlogsslachtoffer zijn ervaringen voor de camera moet prijsgeven, het lukte niet. Hij brak. De camera moest stoppen en Presser probeerde het opnieuw. Maar wederom brak hij in tranen uit bij de zin: ‘Ik heb haar laten gaan…’
Na de televisie serie De Bezetting van Lou de Jong heeft juist het boek Ondergang van Presser veel bijgedragen aan de bewustwording van Nederlanders van wat er eigenlijk was gebeurd in de oorlog. Het sprookje van een dapper Nederland dat zich als één man had verzet tegen de Duitsers werd definitief ontmanteld. Jan Blokker heeft ooit beweerd dat Pressers geschiedenis van de Jodenvervolging de rebellie inluidde van de jaren zestig, een opstand tegen elke vorm van loos gezag. Ik weet niet of die laatste bewering van Blokker klopt. Hij lijkt me wat over de top, eerlijk gezegd. Hoe het ook zij, het sprookje van destijds over het dappere Nederland heeft inmiddels plaatsgemaakt voor een ander verhaal. Het verhaal van het Nederland dat niets deed en de joden zomaar liet wegvoeren zonder een poot uit te steken. Ik heb de oorlog niet meegemaakt, dus ik kan er ook niet over oordelen. Ik ben afhankelijk van anderen, op wiens oordeel ik af moet gaan. Op het oordeel van Presser bijvoorbeeld, wiens boek Ondergang.
Presser was door zijn oud-leerling Lou de Jong al in 1950 gevraagd of hij een boek over de Jodenvervolging wilde schrijven. Hij was niet de eerste kandidaat voor die opdracht, juist omdat hij zijn vrouw in de oorlog had verloren. De Jong had ook lang getwijfeld of hij het wel moest doen. Het was ook zeer de vraag of hij voldoende wetenschappelijke distantie tot het onderwerp zou kunnen behouden. Presser heeft jarenlang met een writersblock te kampen gehad. Dan zat hij doelloos uit het raam te staren in het toenmalige Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie aan de Herengracht in Amsterdam. Er kwam geen letter op papier. Hij had alleen maar stapels dossiers voor zich. Pas nadat hij in 1957 De nacht der Girondijnen schreef – een novelle op basis van persoonlijke herinneringen aan het kamp Westerbork – kon hij met het schrijven van Ondergang beginnen.
Onlangs vond ik mijn collegedictaten van Presser uit 1968 terug en ben ik die nog eens na gaan lezen. Maandenlang sprak Presser elke week twee uur lang over het schrijven van Ondergang. Het eerste uur over de methodologische aspecten van een dergelijke onderneming, over het gebruik van schriftelijke en orale bronnen bijvoorbeeld. Het tweede uur over de persoonlijke aspecten. Op een keer had Presser hij Lou de Jong uitgenodigd om in het tweede uur te vertellen over zijn methodisch ervaringen bij het schrijven van Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, waarvan in 1969 het eerste deel zou verschijnen en pas in 1994 het laatste. Ook kwam het voor dat er mensen aanwezig waren met een bandrecorder die de colleges van Presser opnamen. Vooral toen hij vertelde over zijn ervaringen met Anne Frank, wat opnieuw heftige emoties bij hem opriep.
Film still van Anne Frank op het Merwedeplein ( zie hier)
Anne Frank woonde in het begin van de oorlog in de Rivierenbuurt, achter de zogeheten ‘Wolkenkrabber’ op het Merwedeplein. Gerard Reve heeft haar misschien ooit wel gezien want hij woonde destijds niet ver hier vandaan aan de Jozef Iraëlskade. Zowel Gerard Reve als Anne Frank hebben in ieder geval van dezelfde leraar geschiedenisonderwijs gehad. Zoals gezegd, Jacques Presser gaf les op het Vossiusgymnasium, waar Reve op school zat, en in het begin van de oorlog op het Joods Lyceum, waar Anne Frank haar lessen volgde. Reve schrijft in Moeder en Zoon (1980) overigens niet zo positief over Presser, die een overtuigd atheïst was en ooit in een les te keer ging toen hij in een enquete over geloof en ongeloof had gelezen dat er ook ‘maanaanbidders’ bestonden.
Mijn college-aantekeningen van Presser heb ik geprobeerd samen te vatten in onderstaande tekst.
*
De eerste taak van het Nederlands Instituut van Oorlogsdocumentatie was van heuristische aard en bestond uit het bijeen brengen van bronnen, het ordenen en beschrijven daarvan en vervolgens het gebruiken van dat materiaal. Lou de Jong is meteen na de oorlog begonnen om de alle officiële documenten bijeen te zoeken. De archieven van Nazi-Duitsland lagen kort na de oorlog voor het grijpen. Er moest een bibliotheek worden aangelegd. Zo werden zo’n 15.000 boeken en een kleine 10.000 brochures en soortgelijk werk bijeen gebracht. Voorts kwamen zo’n 12000 dagboeken boven water, een grote collectie waarvan het merendeel betrekking had op ervaringen in concentratiekampen. De vereiste afstand van de historicus die zich bezig houdt met hedendaagse geschiedenis is een moeilijke zaak, temeer als hij zelf nauw betrokken is geweest bij het gebeuren. De historicus heeft als taak om als een soort ‘zwarte kunstenaar’ de doden de bezweren, om ze als het ware tot een dialoog op te roepen. Etre fuite ce n’est pas vivre, c’est survivre. De doden mogen niet de mond gesnoerd worden door de ‘overlevenden’ die daar belang bij hebben. De historicus spreekt dan ook mede namens de doden. Hij moet zich realiseren dat hij alle dingen waardoor hij geschokt wordt door de hele geschiedenis heen al eens eerder zijn gebeurd. Hij moet dus relativeren.
Joden houden over het algemeen minder dagboeken bij dan andere mensen. Het dagboek is een fenomeen dat vooral in de Europese cultuur zich heeft aangediend. De eerste dagboeken dateren uit het eind van de Middeleeuwen. Ook in Japan kwamen in vroeger eeuwen al dagboeken voor, vooral van hofdames. Presser verbindt de opkomst van het dagboek met een veranderende beleving van de tijd. De tijdsbeleving is vroeger anders geweest dan nu. Henri Bergson spreekt van la durée, de natuurlijke tijd, de tijd van de seizoenen die iedereen anders ervaart en le temps, de wereldse tijd, de tijd van klokken en van zakagenda’s, de tijd ook van koopwaar – time is money.
Aan het eind van de Middeleeuwen werden de mensen gekoppeld aan de voorgeschreven tijd. Tegelijk met deze doorbraak kwamen de kalenders, de precieze dateringen, de scheepsjournaals en de dagboeken in de wereld. In situatie van extreem isolement is een mens eerder geneigd om een dagboek te gaan schrijven. In het getto van Warschau bijvoorbeeld zijn tientallen dagboeken geschreven. In de twintigste eeuw zijn er relatief veel Joodse dagboeken geschreven. In de negentiende eeuw veel minder. Philip Mechanicus schreef een dagboek in kamp Westerbork (het kamp waar ook de vrouw van Presser in terecht kwam). Het bekendste dagboek uit de oorlogsjaren is het dagboek van Anne Frank. De Anne-Frank-cultus die daaromheen ontstond is niet los te denken van emoties en sentimenten.
Belangrijk voor de historicus is de manier waarop getuigen aan het spreken worden gebracht. Het gaat daarbij niet alleen om de ooggetuigen, maar ook de doden te laten spreken. Sijes is dit gelukt in zijn publicaties over de Februari-staking en de razzia’s in Rotterdam. De onderzoeker moet afgewogen beslissing nemen over zijn methodiek van interviewen. De vraag dient zich aan of hij aantekeningen moet maken in steno of gebruik moet maken van een bandrecorder. Aan beide methoden zijn voor- en nadelen verbonden en afhankelijk van de situatie moet een keuze worden gemaakt. Met een bandrecorder hoor je mensen hakkelen en schreeuwen. De emotionele impact van de getuigenis wordt op deze wijze ook vastgelegd.
Ook stelt Presser zich de vraag in welke mate belletrie in het algemeen als bron kan worden gebruikt. Daarbij doelt hij niet op de historische roman, de histoire romancée, zoals Salammbô van Flaubert, die zeer nauw de historische feiten volgt. Die feiten worden echter verzacht en geromantiseerd. Huizinga sprak in dit verband van ‘sacharine.’ Wat de oorlog betreft zijn een aantal romans van belang. Presser noemt daarbij Bevrijdingsfeest en Pastorale van Simon Vestdijk, De laars op de nek van Maurits Dekker, De donkere kamer van Damocles van W.F. Hermans. Een gedicht over ervaringen in Auschwitz’ van Gré van Amstel, De dreiging van Helma W. Kats, De sterrenkinderen van Clara Asscher-Pinkhof, Het wilde feest van Adriaan van der Veen, De ondergang van de familie Boslowits van G. K. van het Reve en Het bittere kruid van Marga Minco.
*
Tot zover een greep uit mijn aantekeningen van destijds. Het is moeilijk om hieruit een conclusie te trekken die enig licht werpt op de kwestie omtrent Pressers eigen oorlogsdagboek. Al met al kun je uit Pressers woorden concluderen dat feit en fictie voor de historicus nooit geheel te scheiden zijn. Hij heeft met beide te maken als hij naar bronnen zoekt, wat natuurlijk niet wil zeggen dat je de feiten naar je hand mag zetten door fictie tot feit te promoveren. Het is niet gezegd dat Presser dit destijds bij het schrijven van zijn boek Ondergang heeft gedaan, maar de uitgave van zijn eigen oorlogsdagboek roept wel een paar ongemakkelijke vragen op.
Tot slot nog deze andecdote die Presser ooit tijdens zijn colleges vertelde. Het gaat over een periode dat hij te kampen had met een writersblock. Op een dag zat hij aan het raam in zijn werkkamer van het NIOD. In het grote grachtenpand aan de overkant was ook een kantoor gevestigd. Er waren drie grote ramen daar. Links zat – elke dag weer — een vrouw achter een bureau, rechts een man. In het raam in het midden was niets te zien. Elke dag weer was er nauwelijks beweging te bespeuren in dit strakke, symmetrische patroon. Op een dag echter, dat Presser weer uit het raam zat te staren, zag hij opeens beweging aan de overkant. De man en de vrouw stonden beiden gelijktijdig op, liepen naar het midden en gaven elkaar een kus. Ze bleven even daar staan, voor het middelste raam, om vervolgens weer terug te keren en hun bureauwerk te hervatten. Presser noemde het als een absurd voorval dat hem nog lang was bijgebleven. Het was ogenschijnlijk niets bijzonders, maar voor hem betekende het heel veel. Toeval of niet, dit moment markeerde het einde van zijn writersblock. Het was of zich een wonder voltrok.