Bram de Swaan mocht de spits afbijten met een keynote-lezing van een uur. Het werd grotendeels een samenvatting van zijn laatste boek Compartimenten van vernietiging. Tot slot maakte hij enkele interessante opmerkingen over de actuele situatie in Amerika, die hij – evenals meerdere sprekers na hem – vergeleek met wat er in de jaren dertig in Duitsland gebeurde. De Swaan noemde Donald Trump ‘een geniaal haatzaaier’, maar belangwekkend genoeg om met aandacht te blijven volgen. Vijftig jaar geleden zou zo’n opmerking gekwalificeerd worden als een ‘belediging van een bevriend staatshoofd’. Voor de leus ‘Johnson moordenaar!’ kon je in de jaren zestig worden opgepakt en achter slot en grendel belanden. De tijden veranderen.

Dat schreef ik vier jaar geleden op mijn blog, op 17 september 2017, naar aanleiding van het symposium over Het Kwaad, waar Bram de Swaan dit beweerde over Donald Trump. Die was nog maar net in Washington beëdigd als nieuwe president. Ook Noam Chomsky zei zoiets in die tijd. Daarna werd de Hitler-Trump vergelijking a running gag. Zodanig zelfs dat niemand het meer echt serieus nam. Zelf vond ik dit soort uitspraken van begin af aan al over de top. Ik kan me nog herinneren dat ik vier jaar geleden tegen mijn zoon Jurriaan zei dat ik al die ongerustheid over Trump wat overdreven vond. Bij  de komst van Ronald Reagan riep ook iedereen moord en brand, maar die viel toch best mee na verloop van tijd.

Sterker nog, zonder Reagan was de Berlijnse Muur misschien niet eens gevallen. In ieder geval, niet zo snel. ‘Tear down this wall!‘ zo riep hij naar Gorbatsjov in het Berlijn van 1987. De totalitaire verleiding van links stuitte uiteindelijk op deze profetische woorden van een tweederangs acteur in cowboyfilms die president van Amerika was geworden.

Met die raaskallende Trump zou het ook niet zo’n vaart lopen, dacht ik. Gisterochtend las ik hoe allerlei commentatoren een vergelijking maken tussen de recente bestorming van het Capitool in Washington en de putsch van Hitler en zijn trawanten in 1923. Als je dit soort beschouwingen mag geloven, zijn we weer terug in de Weimar-republiek en zit er een historische parallel tussen de opkomst van het hedendaagse rechtse populisme en het opkomende nationaal-socialisme in het interbellum.

Maar is dat ook zo? De geschiedenis herhaalt zich, zo wordt vaak beweerd. Ik ben geen profeet, noch een koffiedikkijker, maar het komt mij voor dat dit soort meta-historisch doemdenken een beetje overdreven is. Ik heb me de laatste tijd behoorlijk verdiept in de opkomst van het nationaal-socialisme en het fenomeen Adolf Hitler. En ik moet eerlijk zeggen, ook ik zag wel eens treffende overeenkomsten met de huidige tijd. Maar toch zag ik doorgaans meer verschillen dan gelijkenissen.

Een meerderheid kan iemand kiezen die de democratie om zeep helpt. Dat is in Duitsland uiteindelijk in 1933 gebeurd. En dat leek even in Amerika van nu te gebeuren. Maar de democratie in het Duitsland van het interbellum stelde niet zo veel voor. Het parlement destijds was een kakelend kippenhok waar geen adequaat weerwoord opklonk tegen de totalitaire verleidingen die de utopische vergezichten van uiterst links en uiterst rechts in die tijd te bieden hadden. 

Utopieën zijn er gelukkig niet meer. En na de val van de Berlijnse muur zijn er zelfs geen ‘grote verhalen’ meer. In onze postmoderne tijd is het moeilijk om de hyper-rationele idiotie van de nazi’s te evenaren. Alleen een stel gesjeesde fundamentalisten doet dat nog, omdat ze de weg naar God of Allah zijn kwijtgeraakt en zichzelf als het instrument van een kosmische waarheid zijn gaan zien. Als de nazi’s ons mogelijk iets hebben geleerd, dan is het dat er geen laatste waarheid in de kosmos verborgen ligt. De natuur is a-moreel en alleen de kwetsbare mens kan regels voor de moraal bedenken.

Daarnaast zijn er nog twee duidelijke verschillen tussen toen en nu. Ten eerste, de dreiging die uitgaat van de corona-pandemie die niet bevordelijk is voor de algehele geestelijke volksgezondheid. Ten tweede, de opkomst van de social media die mensen steeds meer in de waan van de eigen bubble doet geloven. De hedendaagse totalitaire verleiding is de ‘privé-waarheid. De totalitaire verleiding van het interbellum was de ‘machine-waarheid’ van het noodlot, die door het utopisch gerichte systeem als zodanig werd voortgebracht.

Veel mensen lijken tegenwoordig op de rand van een individuele waanwereld te leven en dan is een collectieve waan inderdaad dichtbij. Maar dit type waan is gelukkig voor het gezonde verstand als zodanig herkenbaar. In het Duitsland van de jaren dertig gingen uiteindelijk ook heel wat mensen met gezond verstand overstag. The decision was made by fate, zo leek het. Er zat destijds iets onontkoombaars in de loop der dingen.

Dat soort dingen zie ik in het Amerika van nu, alsook in Nederland, nog niet zo gauw gebeuren. De collectieve gekte lijkt weliswaar zo nu en dan zorgwekkende proporties aan te nemen, het gezonde verstand blijft tot nog toe zegevieren. Al is het wel zaak dat mensen, die met dit gezonde verstand ‘behept’ zijn, niet alleen hun ogen open houden, maar ook hun mond roeren als het nodig is. En liefst ook als het niet nodig is. Met een innere Emmigration is niemand gebaat, zeker niet degene die voor deze verleiding zwicht. 

En dan die social media. Daar is al genoeg over gezegd. We leven in een tijd dat iedereen zijn eigen waarheid op maat op zijn eigen I-phone krijgt thuisbezorgd. En daarmee ook zijn eigen gekte. Ook mijn blog draagt daar aan bij, want ook ik verspreid privé-meninkjes, en daarmee weer een stukje privé-waarheid, alsof het virus van de privé-waarheid al niet genoeg in deze wereld heeft toegeslagen. Veel mensen lijken geen mentale weerstand meer te hebben tegen dit soort privé-waarheden en het vaccin tegen deze besmetting zal wellicht nooit gevonden worden.

We mogen hopen dat de accounts van Facebook en Twitter ook  voor iedereen uit de lucht gaan als de waanzin onverhoopt alsnog op een kwade dag massale proporties aanneemt. Maar ik vrees dat het systeem van de social media tegen zo’n totale gekte niet bestand is. Dat wil zeggen, de wereld draait dan gewoon door, zelfs – en juist – in de schijnwereld van de social media. 

Niettemin blijf ik optimist. Ik blijf geloven in het gezonde verstand. Tot de dood ons scheidt.