Het complotdenken lijkt eigen te zijn aan deze tijd van corona. Maar is dat wel zo? De mens is van nature een complotdenker. Zonder complottheorie zou het leven ondraaglijk zijn. Zonder complotten waren er geen scheppingsverhalen in de wereld gekomen, geen goden- en heldensagen, geen verhalen over het ontstaan van het kwaad, geen mythen en geen religie. En het is sterk de vraag of de mens zonder dat alles kan overleven. Ons leven hangt van complottheorieën aan elkaar. Zonder een complottheorie waren we ten dode opgeschreven. Je moet altijd een verklaring hebben, ook als snijdt die verklaring geen hout. Als je verdwaald bent, moet je een landkaart tot je beschikking hebben, ook al maakt het niets uit of die landkaart overeenstemt met de werkelijkheid. Hij helpt je op weg en alleen door op weg te gaan vind je de weg naar huis.
Een complottheorie geeft niet alleen een pasklare verklaring voor iets wat je niet begrijpt, maar creëert tegelijk ook een geheim. Dat lijkt tegenstrijdig maar is in feite de paradox waar het bij elke complottheorie om draait. Het onbekende wordt onschadelijk gemaakt door een nog grotere onbekende in het leven te roepen en die vervolgens heilig te verklaren in een gedeeld geheim. Dat mechanisme zit ook in de mythevorming. Het is zelfs eigen aan de religie. De religie verklaart niet door demystificatie toe te passen, maar mystificeert het onbekende bij wijze van een verklaring. Kortom, religie biedt helderheid door verduistering. Rara hoe kan dat? Het lijkt wel een wonder!
Van de week las ik het met enige verbazing het boek De Hitler mythes van S.J. de Boer. Niet dat er rondom Hitler veel complottheorieën blijken te bestaan, waarvan ik het bestaan niet kende. Het meeste wat er zoal aan onzin over der Führer is beweerd is mij inmiddels wel langs andere wegen bekend geworden. Dat het hier gaat om iets raars wordt pas duidelijk als je al die onzin achter elkaar leest. Zelfs alles wat Hitler in bed uitvoerde wordt ons niet bespaard.
Terecht wijst De Boer erop dat de werkelijke perversiteiten van Hitler plaatsvonden in de concentratiekampen. Dat we maar al te graag een verband willen zien tussen wat daar gebeurde en wat Hitler uitvoerde in de slaapkamer zou wellicht voort kunnen komen uit ‘de angst voor de gedachte dat Hitler een min of meer normaal mens was.’ Kortom, hoe gekker, hoe begrijpelijker. Zelf heb ik daar niets mee. Ik heb ook niets met al die theorieën over de kopstukken van het Hitler-regime die geloofden in aardstralen, magische runen en meteorieten die buitenaardse supermensen naar de aarde brachten.
In een artikel in het Historisch Nieuwsblad (juli 2021) noemt Bas Kromhout deze bijgelovige nazi-leiders ‘de Wappies van het Derde Rijk’. Wat verrast aan het boek De Hitler mythes is de onthutsende hoeveelheid onzin die er allemaal over Hitler zelf is bedacht. Niet alleen tijdens Hitlers leven, maar ook na de oorlog, toen hij allang dood was. Sterker nog, zelfs aan zijn dood werd nog lange tijd getwijfeld. Inmiddels mag je aannemen dat Hitler van de aardbodem verdwenen is, maar je weet het maar nooit. Mythevorming staat voor niets en wijkt zelfs niet voor de dood.
Toch is het resultaat van het boek De Hitler mythes ook op een of andere manier teleurstellend. Als je alle geheimzinnigheid rondom Hitler weghaalt, blijft er eigenlijk helemaal niets over. En dan moet je weer helemaal opnieuw beginnen, want hoe kan je anders het bizarre fenomeen Adolf Hitler verklaren. Vooropgesteld tenminste dat er überhaupt een verklaring mogelijk is. Nog afgezien van het feit dat elke poging tot verklaring iets obsceens heeft, zoals Claude Lanzmann ooit heeft beweerd. De Holocaust, en daarmee Adolf Hitler, is zo verschrikkelijk en uniek, dat elke verklaring per definitie onmogelijk zou zijn. Dit soort sublieme fenomenen gaan ons begrip te boven. Elke verklaring zou tot enige vorm van begrip kunnen leiden. En begrip leidt onwillekeurig tot een vorm van vergeving. Misschien is die gedachtegang van Claude Lanzmann wel de laatste mythe die Hitler omgeeft, zoals de laatste mythe de mythe zelf is.
Mythevorming is een vorm van complotdenken en als zodanig eigen aan messiassen en godsdienststichters. Ik weet niet of Hitler een godsdienststichter is geweest. Er zijn historici en filosofen – en niet de minsten (Safranski bijvoorbeeld) – die dat stellig beweren. Maar of hij het was of niet, doet er eigenlijk niet toe. Jezus van Nazareth was – zeker achteraf bezien – een godsdienststichter. De complottheorieën en mythes rondom de figuur van Jezus zijn dan ook niet te tellen. De filmregisseur Nico Verhoeven wijdde er een aantal jaren geleden een fraai boek aan, dat ook De Jezus mythes had kunnen heten.
Zo ontdekte Verhoeven dat allerlei feiten die met de verhalen van het evangelie in tegenspraak zijn. Maria was niet maagdelijk bevallen, maar zou verkracht zijn door een Romeinse soldaat, Pantera geheten. Jezus zou niet een keer maar meerdere keren in Jeruzalem zijn geweest. Hij was in oorsprong een exorcist, een demonen-uitdrijver, die op de vlucht sloeg omdat hij vervolgd werd, ook door de Joden. Jezus zou op het laatst zelfs geweld hebben gepredikt tegen de Romeinse bezetter. Hij stierf als een rebel, terrorist en vrijheidsstrijder, een Che Guevarra avant la lettre. Jezus ook zat fout met zijn voorspelling van de komst van het Koninkrijk Gods op korte termijn. Kruisiging en Opstanding zijn door Kerk na zijn kruisdood naar voren geschoven om zo de foutieve voorspelling van het naderende Koninkrijk Gods te verdoezelen. Wat voor Verhoeven van Jezus overblijft zijn de parabels, de kracht van zijn ethiek. Daar zullen we het mee moeten doen.
Nogmaals, als je het boek De Hitler mythes leest, dan blijft er van Hitler eigenlijk haast helemaal niks over. Dat was natuurlijk anders geweest als Hitler de oorlog had gewonnen. Dan werd hij nu overal in Europa vereerd als een nieuwe Messias. Het Kerstfeest was vervangen door de dag van Hitlers geboorte: 20 april. Een nieuwe lente, een nieuwe geluid.
Maar Hitler heeft de oorlog niet gewonnen. Niks aan de hand dus. We gaan weer over tot de orde van de dag. Zonder mythes, zonder complottheorieën en zonder sterke verhalen over hoe het allemaal zo is gekomen en ook allemaal ooit weer af zal lopen.