De psychotische waan levert doorgaans slechts wartaal op, pure nonsens die alleen maar kan duiden op een verlies van elk redelijk verband en uiteindelijk zelfs op het verlies van elk moreel verband. Maar dan, ook de wartaal die Hamlet uitsloeg had nog altijd zoiets als een objectief kader dat de organisatie van het leven leek over te nemen op het moment dat de ziel zichzelf verloor. De omlijsting nam het over, het medium werd de boodschap. Het objectieve kader van een onbegrijpelijke inhoud wordt wellicht het algoritme van de waan, als dat kader een eigen leven gaat leiden en gaat rondzingen in zichzelf.

Achteraf bezien, vanuit het perspectief van de naoorlogse verwerking van het ultieme kwaad van Hitler, is mijn psychose in de jaren zestig misschien niet meer geweest dan een machteloos protest tegen de onvolkomenheid van de christelijke theodicee, zoals die ooit door Augustinus is bedacht en die mij door de jezuïeten werd bijgebracht. Mijn waan koos de taal van ‘de mens in opstand’, waarover ik gelezen had bij Camus. Wellicht was het een metafysisch protest dat opdook vanuit een vermeende Joodse bodemlaag van mijn ziel. Maar wat is de waarde van zo’n metafysische opstandigheid, als hij zich hult in een waan en zich keert tegen een lege hemel? Een ding lijkt zeker, het algoritme van de waan is iets dat altijd weer terugkeert, zoals het kwaad in een eeuwige wederkeer. 

Maar is dat ook echt zo? Is de eeuwige wederkeer niet een mythe die Nietzsche voor zichzelf verzon in zijn waan, de mythe van de eeuwige wederkeer als surrogaat voor een verdwenen hemel, een eeuwig voortbestaan na de dood?  Als alles eeuwig terugkeert in het heden, geldt dat ook voor Auschwitz. Maar de verschrikkingen Auschwitz laten volgens Susan Neiman weinig ruimte voor de gedachte aan ‘een eeuwige wederkeer’. Dat geldt ook voor nietzscheaanse stellingen over de waarde van het lijden. Ook de traditionele, katholieke geloofsstellingen over de zin van het lijden hebben door Auschwitz geen ruimte meer om nog geloofwaardig te zijn.

En toch, in het ultieme kwaad, de totale destructie, en zelfs in de genocide kan een gewaarwording van het sublieme zich aandienen. Wie is er bang voor de ervaring van het sublieme, het totaal andere buiten ‘het alles’ wat in de wereld is? Wie is er bang voor zo’n ervaring van mateloosheid, waarna de wereld leeg wordt en elke ervaring van transcendentie alleen nog te ervaren valt in een fluisterende stem van het innerlijk, de laatste echo wellicht van een God.

Die onweerstaanbare verleiding van het sublieme heeft de waan te bieden. Dat is ook wat de waan van wrede despoten ons leert, van Caligula tot Hitler. En wellicht van Adolf Hitler tot Vladimir Poetin. Wellicht was ook Poetin ongemerkt in een waan beland toen hij in februari 2022 definitief besloot om Oekraïne binnen te vallen. De gedachte dat het verwrongen wereldbeeld van Poetin mogelijk mede veroorzaakt werd door een psychische stoornis kwam eerder al naar voren in een rapport van het Pentagon uit 2008. Daarmee komt een parallel in beeld met het rapport dat in 1943 werd opgesteld over de psychische gesteldheid van Adolf Hitler.  Al is het verleidelijk om de vergelijking tussen Hitler en Poetin door te trekken in een reeks van overeenkomsten, de verschillen zijn waarschijnlijk groter. 

Poetin is vooral een benepen en wraakzuchtige man, wiens gedachten niet gestoeld zijn op een ideologie of iets wat daarvoor moet doorgaan, maar uitsluitend gericht lijken op macht en de vermeerdering daarvan. Ook voor Hitler was ‘de wil tot macht’ bepalend voor zijn gedachten, maar zijn waanwereld was complexer van aard en had bovendien een pseudo-religieuze dimensie. Toch lijkt een cirkel zich te sluiten die de waanwereld van Hitler verbindt met de hedendaagse lijders aan viruswaan en complotdenken, met als sluitstuk de parallelwereld, waarin Poetin mogelijk is beland. Ook al is de geestestoestand van Poetin minder makkelijk tot een stoornis te herleiden, zeker is dat hij voor  zichzelf een fictieve werkelijkheid heeft gecreëerd, met een eigen waarheid en een eigen fatale logica.  In zijn biografie van Poetin beweert Gessen dat Poetin lijdt aan pleonexia: een stoornis die zich uit in onverzadigbare verlangen te willen hebben wat anderen toekomt. 

Hoe dan ook, Poetins besluit om Oekraïne binnen te vallen werd in sommige commentaren vergeleken met de Hitlers inval in maart 1938 in Tsjechoslowakije, een kantelmoment in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog. Een waan is gevaarlijk omdat degene die er onder gebukt gaat, de werkelijkheid consequent gaat ontkennen. En als hij daarbij in zijn omgeving op weerstand stuit, gaat hij de werkelijkheid vernietigen. De waan duldt geen andere realiteit naast zich. De belangrijkste eigenschap van het gezonde verstand is wellicht dat het de mogelijkheid tolereert van alternatieve waarheden en werkelijkheden.

Maar de werkelijkheid kan zo absurd zijn geworden dat alleen de waan een uitweg biedt. De waan kan zelfs een dekmantel zijn om de absurditeit van het kwaad af te weren of op zijn minst leefbaar te maken. Hitler voegde daar nog een nieuwe hoedanigheid aan toe: de mateloosheid van de waan die leidt tot de mateloosheid van het kwaad. Dit kwaad had geen bodem en geen plafond, geen hel en geen hemel. Maar het was ook niet ‘het nietigende niets’ wat Harry Mulisch meende te ontwaren in de geest van Hitler.

Op grond van de meest actuele versie van de DSM is heel goed een diagnose op te stellen van de psychische afwijkingen of stoornissen waaraan Hitler geleden moet hebben. Degelijke pogingen zijn inmiddels ook ondernomen, bijvoorbeeld in 2007 bij een fictief DSM-onderzoek op Hitler. dat werd uitgevoerd door aan de Universiteit van Colorado. Dit onderzoek leidde onder meer tot de conclusie dat Hitlers harteloze minachting voor het menselijk leven wees op de diagnose van een antisociale en sadistische persoonlijkheidsstoornis. Zijn aanhoudende gevoel van eigendunk zou wijzen op een narcistische persoonlijkheidsstoornis. En tenslotte zou Hitlers obsessieve gerichtheid op Joden, die hij als ziekteverwekkende bacillen beschouwde, wijzen op een paranoïde persoonlijkheidsstoornis. Wat zegt dit soort woorden? Om Hitlers waan werkelijk te kunnen doorgronden bestaan er binnen de DSM wellicht geen adequate begrippen, wat niet wegneemt dat Hitlers waan op deze wereld heeft bestaan en dus zich dus altijd opnieuw kan manifesteren. 

Hitler heeft de waan wellicht voorgoed veranderd. Na Auschwitz is in ieder geval het kwaad van gedaante veranderd doordat het is opgeschaald naar een voorheen ondenkbaar register van de werkelijkheid. Of je de tijd nu als cyclisch of lineair ziet, of je het kwaad opvat als een eeuwige wederkeer of als een verdwijnend fenomeen in het zicht van een toekomstige heilstaat of een eeuwig leven in een hiernamaals, dat alles klinkt nu hol en leeg. De traditie van het dualisme van goed en kwaad is ooit verbonden geweest met de opvatting dat de tijd in cirkels ronddraait.

Volgens Neiman vraagt Auschwitz door zijn absurde onmogelijkheid, die toch mogelijk bleek, zelfs om een wederopleving van transcendentie. Als dat zo is, dan hebben ook de opstandige gedachten van Nietzsche voorgoed afgedaan. De rampen die de totalitaire staat teweeg kan brengen zijn immers zonder de aanname van een transcendente werkelijkheid niet meer te rechtvaardigen. Maar is met de terugkeer van de transcendentie het probleem van het ultieme kwaad ook daadwerkelijk opgelost?

Wie gaat nadenken over het kwaad komt vroeg laat voor de verleiding te staan om een abstractie tot een zelfstandigheid te verheffen. Het kwaad wordt dan zoiets als een schaduw, een afgrond, een demonische onderlaag van de ziel. Maar daarmee verwijdert het denken zich van de zaak waar het hier werkelijk om gaat, omdat een sterfelijk mens nu eenmaal niet over zijn eigen schaduw heen kan springen. Alleen een God zou dat misschien kunnen, maar die is er niet meer. En dan nog, goden filosoferen niet. Dat zei Plato al: ’Zij zijn verzadigd van weten; zij zijn de tijdgenoten van het begin en alleen zij kennen het ‘hoe’ van de wereld; zij zijn er de makers van en weten het ‘waarom’.’

De goden zijn dood en keren niet terug, ook niet in een eeuwige wederkeer. En ook al zou een god dat doen, dan biedt zijn hernieuwde bestaan geen remedie meer voor de rechtvaardiging van het kwaad. Zelfs voor de God van Augustinus is de houdbaarheidsdatum voorgoed verstreken. Voor wie Hitler zou willen betrekken in het denken over de waan, dient als uitgangspunt te gelden dat de waan een historisch fenomeen is. En wie het algoritme van de waan wil achterhalen stuit onvermijdelijk op de historisch veranderlijke grenslijnen tussen fysica en metafysica, tussen geloof en ongeloof, tussen wereldbeeld en ideologie, maar vooral ook tussen de mythe en de waan. Zo beschouwd is het exceptionele ‘geval Hitler’ wellicht de zwarte zwaan die elke definitie van het algoritme van de waan onmogelijk maakt. Niettemin vraagt dit ‘geval Hitler’ nog altijd om een overtuigende analyse in het kader van de filosofie van de waanzin.  

De illusoire uitweg die waan te bieden heeft wijst ook de weg terug naar het onaanvaardbare, het ongerijmde, naar iets wat onbevattelijk is, vreemd en door het gezonde verstand vaak wordt ontkend, of waar al te gemakkelijk aan voorbij wordt gegaan. Zo kan de waan de geest meevoeren naar de afgrond van het bestaan, waar ‘het niets’ kan opduiken als een diepste bodem, misschien wel de grond van de natuur of de kosmos, alsof er een uiterste duisternis bestaat, waar geen enkele zin of betekenis er mee toe doet en een verschrikkelijk geheim verborgen ligt. Agamben spreekt in dit verband over ‘de goden van de chtonische laag’, de dode onderlaag van de natuur, die de Grieken nog onderscheiden hadden van de godenwereld van de levende bovenlaag: de Gaia. In de moderne tijd zou deze onderlaag van de natuur, deze binnenste bodem van het universum in vergetelheid zijn geraakt. 

Maar je moet oppassen met dit soort verwijzingen. Voor je het weet ga je dan ook spreken over ‘een onderziel’, zoals Edmund Forster dat deed, de psychiater in Pasewalk die de onderziel van Hitler door hypnose zou hebben losgemaakt waardoor het hek van de dam was. Overigens spraken ook de nazi’s zelf graag over ‘een chtonische onderlaag’ in de menselijke geest. Het zou een duister gebied van de geest zijn, waar de tellurische  krachten van de aarde en de onderwereld schuil gaan. Volgens Alfred Rosenberg waren het de mythische figuren van Zeus en Hercules geweest die deze tellurische krachten in de Griekse cultuur aan banden hadden gelegd. In de Germaanse mythologie zou deze strijd tussen natuur en ‘ondernatuur’ veel minder sterk aanwezig zijn. In het wereldbeeld van Rosenberg, zoals verwoord zijn. Mythus der XX. Jahrhunderts (1930), was de Teutoonse ziel van het arische ras minder belast met de erfenis van religieuze systemen van andere, inferieure of onzuiver rassen. 

Zo redenerend verval kun je dus ongewild van kwaad tot erger. Al verzinnen we keer op keer onze eigen werkelijkheid in onze eigen waan, onze geest is zodanig gestructureerd dat dit voor onszelf verborgen blijft. Omgekeerd, als de maalstroom van de waan eenmaal is ontketend, is er geen houden meer aan. De waan kan blind zijn, net als de mateloze liefde en de mateloze haat. Maar ook uit het inferno, dat dan geopend wordt, valt een les te trekken. Soms – maar helaas lang niet altijd – kan de verblindende luciditeit, die de waan aan de geest kan meegeven, achteraf zoiets zijn geweest als a blessing in disguise. 

Een waan kan veel weg hebben van een openbaring, een plotseling doorbrekend verhelderend inzicht, bijvoorbeeld in het pijnlijk gemis van een geestelijk eenheidsbesef dat tot dan toe in het bewustzijn had bestaan. Alle dingen in de wereld lijken dan opeens op hun geëigende plaats te vallen, alsof ze nu pas in hun wezenlijke betekenis worden herkend, als een bewustwording van een reeds lang bestaand geheel, een intrinsieke harmonie van mateloosheid, in alles, zowel in de geest als daarbuiten – als er al van een scheidslijn tussen die twee sprake is -, kortom: een universeel en bezield verband dat tot dan toe niet als noodzakelijk werd ervaren, maar nu alleen nog als een volledige eenheid kan worden gezien.  

Naast alle rampspoed die de waan kan brengen, lijkt hij soms ook ‘een gave van elders’ te zijn, omdat in de fictieve gedaante van de waan een vergeten of verdrongen waarheid schuil kan gaan. Die waarheid kan zoiets zijn als een verloren gegane modus van het bewustzijn, een magische verbondenheid met het gehele universum of een gewaarwording van een tegenwoordigheid van iets wat als heilig of goddelijk wordt ervaren. De waan kan zelfs een boodschap bevatten die we liever niet willen horen, of die door de waan van de dag of de waan van een wereldbeeld is verstomd. 

De waan komt voort uit een proces van ontworteling, zo wordt wel beweerd, uit het losraken van je diepste grond. ‘Word, die je bent’, staat zo bezien als adagium haaks op wat de waan aan ‘ont-aarding’ teweegbrengt. Maar het tegendeel kan ook waar zijn. De waan kan ook de diepste wortels zichtbaar maken, door iets te onthullen wat stilaan geheel uit het zicht was verdwenen. Dat hernieuwde inzicht kan een schok of zelfs een ervaring van afschuw teweegbrengen, omdat er iets fundamenteel mis blijkt te zijn aan de basis, iets wat in de wortels zelf aan het rotten is. 

Ik had het voorrecht om na de oorlog geboren te worden in die nieuwe wereld. Een wereld met een open horizon en ogenschijnlijk zonder enige ballast van het verleden. Een onuitgesproken verwachting lag aan de basis van dat nieuwe begin. En vooral in dat onuitgesprokene ging iets schuil wat niet helemaal klopte. Die hoop en verwachting deden de gedachte opkomen dat de wereld maakbaar was. Dat de verbeelding aan de macht kan komen. Dat de mens van nature goed is. Dat het kwaad op zichzelf niet bestaat. Maar er bestond geen nieuwe wereld. En of de mens van nature goed is, is nog maar de vraag. Na Hitler zou ik mijn hand daarvoor niet in het vuur durven steken. En wat de goedheid van God betreft – mocht Hij alsnog bestaan – al helemaal niet. Als het gaat om de grens tussen goed en kwaad, is die grens vaak even moeilijk te trekken is als die tussen werkelijkheid en waan of tussen feit en fictie.

Ontkenning is het wezenskenmerk van de waan, en misschien keert juist daarom het kwaad altijd weer terug en bij voorkeur in de waan. Elke waan ontkent uit alle macht de wereld zelf en zet daarmee een proces in werking waarin het kwaad in de wereld tevoorschijn kan komen. Juist door die structurele ontkenning wordt de waan een zichzelf vervullende illusie. De ontkenning is evenals de waan eigen aan het leven zelf, zoals er geen leven mogelijk is zonder de ontkenning van de dood. Maar de dood doet ook leven en liefhebben. Juist de eindigheid van het leven geeft het leven kracht.

Na de dood van God moet een mens vanuit zichzelf telkens weer een vluchtweg zoeken voor de vertwijfeling die de dood kan oproepen. Ontkenning is van levensbelang en daarmee krijgt de waan bestaansrecht in het leven. ‘Ik ben gelukkig’, wil zeggen ik versta de kunst om mezelf een rad voor ogen te draaien. Geluk is het illusoire gevolg van een dwangmatige aanpassing aan de eindigheid van het leven. We leren blind te zijn voor de dood. Zelfs van nature verstaan we die kunst. Dat is soms een fatale, maar vaak ook heilzame strategie van de waan.

Misschien is het alleen nog de waan die een verblindend licht op de wereld doet vallen. Wie haar te lang aankijkt verandert in een stenen beeld, zoals het oog van Medusa dat deed. Een mens heeft misschien wel de waan nodig om definitief te beseffen dat er iets grondig mis is. Als er dan toch zoiets als een God zou zijn, dan is het niet ondenkbaar dat Zijn schaduw met al zijn verschrikkingen alleen nog in de waan kan worden waargenomen. Het normale leven kent die verblinding niet meer, of in ieder geval veel minder. Vanuit de waan bezien is dit leven niet echt en stelt het ook niet zoveel voor. Voor wie die waarheid werkelijk tot zich door laat dringen, wordt de waan een bewijs voor de stelling dat de menselijke geest mateloos is en uiteindelijk alles te buiten gaat. 

“… hij…hij…hij is hier…”  Daarna niets meer.

Zo eindigt de roman Siegfried van Harry Mulisch. Die ‘hij’ zou Hitler zelf zijn, die in een nachtmerrie verschijnt aan de hoofdpersoon. Of was het soms de duivel in hoogsteigen persoon? Ook Hitler zou ooit door de duivel zijn bezocht, als we Hermann Rauschning mogen geloven, als hij in zijn Gesprekken met Hitler een Faustiaanse scène beschrijft die waar gebeurd moet zijn. ‘Hij! Hij! Hij is hier geweest!’ zo schreeuwde Hitler toen, met blauwe lippen en helemaal drijfnat van het zweet. Hij had wartaal uitgeslagen en getallen gepreveld. Het had afschuwelijk geklonken. Mulisch moet van dit voorval geweten hebben. Hoe dan ook, voor hem was Hitler heel even weer terug. Dat had hij in de fictie van zijn roman voor elkaar gekregen. Ook als het gaat om de psychotische waan leidt de ervaring van de waan uiteindelijk tot een gewaarwording van iets ongerijmds, maar meer ook niet. Iets geheimzinnigs wellicht, noem het voor mijn part ‘het numineuze’. De rest is stilte. Daarna niets meer.