Gaat ChatGPT onze ervaring van tijd veranderen? Die vraag houdt mij de laatste dagen bezig. Sinds enige weken ben ik mij aan het verdiepen in de veranderingen in de ervaring van tijd. Preciezer gezegd, ik wil meer weten over de veranderingen in tijdservaring die zich in de tijd van mijn leven – in casu de afgelopen driekwart eeuw – hebben voorgedaan. Maar de  komst van ChatGPT heeft mijn denkproces over de tijd abrupt verstoord. Alles lijkt ineens ingrijpend veranderd. De vraag is natuurlijk of ChatGPT daar zelf ook zo over denkt. Om dat te weten te komen heb ik deze vraag aan hem zelf voorgelegd. 

Gaat ChatGPT onze ervaring van tijd veranderen?

Zoals gewoonlijk kreeg ik in no time antwoord. Dat antwoord luidde als volgt: 

Als een AI-model, kan ChatGPT op zichzelf onze ervaring van tijd niet veranderen. ChatGPT is slechts een hulpmiddel dat ons kan helpen bij het verkrijgen van informatie en het stellen van vragen, maar het heeft geen directe invloed op ons vermogen om tijd te ervaren of te begrijpen.

Dat gezegd hebbende, de ontwikkeling van AI-technologieën zoals ChatGPT kan wel indirect onze ervaring van tijd beïnvloeden. Bijvoorbeeld, door het sneller en gemakkelijker toegang krijgen tot informatie en communicatiemiddelen, kunnen we ons leven sneller en efficiënter leiden, waardoor het lijkt alsof de tijd sneller voorbij gaat.

Ook kunnen ontwikkelingen in AI-technologieën ons helpen bij het beter organiseren van ons leven en het efficiënter gebruik maken van onze tijd, wat ons kan helpen om meer tijd over te houden voor de dingen die we belangrijk vinden.

Dus terwijl ChatGPT niet direct onze ervaring van tijd kan veranderen, kan het ons wel helpen om onze tijd beter te benutten en ons leven efficiënter te organiseren, wat indirect ons gevoel van tijd kan beïnvloeden.

Eerlijk gezegd ben ik het in dit opzicht niet helemaal eens met ChatGPT. In de afgelopen decennia hebben zich ingrijpende veranderingen voorgedaan in onze ervaring van tijd. De tijd verandert voortdurend door de komst van nieuwe media. ChatGPT is veel meer dan een nieuw medium. Het is een hyperintelligent instrument van menselijke makelij, dat een ingrijpende impact gaat hebben op de menselijke kennisverwering en de menselijke creativiteit. Een instrument dat bovendien een andersoortig bewustzijn gaat creëren. Daardoor zal ook de ervaring van tijd nooit meer dezelfde zijn als voorheen. De tiid hâldt gjin skoft, zeggen de Friezen, maar dat gaat straks niet meer op. Tijd wordt iets dat overal en altijd oproepbaar is als een pasklaar massaproduct. Dat is dan meteen ook de laatste fase in een voortschrijdend proces dat al decennia aan de gang is. Een proces, waarin de tijd steeds meer een ding wordt.

Om dat te begrijpen is het nodig om 56 jaar terug te gaan in de tijd. In zijn boek De spektakelmaatschappij , dat in 1967 verscheen, behandelt Guy Debord (1931-1994) de verschillende vormen van tijd in onze moderne samenleving. Hij maakt daarbij onderscheid tussen de tijd van productie, die wordt gekenmerkt door abstractie en ruilbaarheid, en de consumeerbare tijd, die terugkeert als een pseudo-cyclische tijd in het dagelijks leven. De pseudo-cyclische tijd is een gevolg van de tijd van productie en heeft de kenmerken van homogene, verruilbare eenheden en de opheffing van de kwalitatieve dimensie. Deze tijd wordt door de industrie omgevormd tot een waar die kan worden geconsumeerd en die wordt verkocht als eenheden van “geheel verzorgde” tijd.

Dit leidt tot de creatie van een spectaculaire tijd, waarin de consumptie van beelden en ervaringen de boventoon voert. Debords analyse van de tijd is bedoeld als een kritiek op de consumptiemaatschappij waarin we leven en de manier waarop tijd wordt verhandeld als een product. De moloch van het systeem had de tijd gekaapt.  Debord introduceerde het begrip pseudo-cyclische tijd dat steunt op de natuurlijke sporen die de cyclische tijd heeft achtergelaten, en stelt hier tegelijk nieuwe, corresponderende combinaties uit samen: de dag en de nacht, de wekelijkse arbeids- en rusttijd, de terugkeer van de vakanties.

Het ‘spektakel’ – zoals Debord het definieert – is een tautologisch begrip omdat zijn middelen tegelijk zijn doel vormen. Het is een bijna ongrijpbare dimensie die het bestaan van de moderne mens totaal in bezit heeft genomen. Het is iets wat alles opslorpt en een vreemde tweespalt creëert in de beleving van tijd. Het spektakel splijt de mens, waardoor zijn authentieke tijdsbewustzijn in een ander register belandt dat alles omvat en het leven van gedaante doet veranderen. Het spektakel is een narcotische droom die de wereld in zijn greep heeft gekregen. Het is het valse bewustzijn van de tijd, de ultieme vervreemding door de ontvreemding van de tijd. Of in de woorden van Debord: ‘Het spektakel is de technische verwezenlijking van de verbanning van de menselijke vermogens naar een ‘Jenseits’, de voltooide scheiding binnen de mens zelf.’ 

Een nieuwe ervaring van  tijd, die zich in de jaren zestig wereldwijd in snel tempo heeft aangediend, was een in feite seculiere voortzetting van een tijd-ervaring die voorheen nog religieus verankerd was. De verdubbeling van de tijd in het eeuwige, dat zich cyclisch herhaalt in het tijdelijke – het kenmerk van de premoderne tijd –, keerde onder invloed van de elektronische media terug in de ‘post-religieuze sluimer van het spektakel,’ zoals Guy Debord het later zou noemen. De elektronische media creëerden een ijle bovenlaag van de realiteit, waarin soms vreemde patronen zichtbaar worden die tegelijk ook vertrouwde trekken vertonen. Het is een soort hyperrealiteit, een tweede door de media gecreëerde werkelijkheid, die eigenlijk niet meer in termen van echt en onecht te beschrijven is.

Debord beweerde dat de ‘maatschappij van het spektakel’ een radicale scheiding teweeg had gebracht tussen tijd en ruimte. Er was sprake van een verstoorde ervaring van de tijd zelf. Een doelloos en druk bezig zijn is er doeltreffend op gericht  dat ieder mens een reiziger in de tijd wordt, dat hij de tijd verdrijft, wat ertoe leidt dat de tijd zelf hem ontvreemd wordt. De tijd wordt een ding tussen de dingen.  In de jaren zestig begon de maatschappijkritiek zich te richten op de ervaring van de tijd in het bewustzijn. Men sprak over de ‘verdinglijking’ van de tijd. 

Die belangstelling werd in belangrijke mate veroorzaakt door de herontdekking van een Hongaarse marxist, die wel eens de vader van het West-Europese marxisme wordt genoemd: Georg Lukács (1885-1971). Hij schreef in 1923 een belangrijk boek: Geschichte und Klassenbewußtsein, waarin een nieuwe visie op het marxisme tot uiting kwam. Lukács sloot aan bij de ideeën die Marx had ontwikkeld over het zogeheten ‘warenfetisjisme’, maar ook bij het begrip Entfremdung dat vooral in de vroege geschriften van Marx te vinden is. Bij Marx is sprake van ‘vervreemding’ als het product van arbeid in economische zin niet eigen is aan degene die de arbeid verricht. Lukács voegde daar een nieuw begrip aan toe: de reïficatie, ofwel: de ‘verdinglijking’.

Reïficatie is volgens Lukács een fenomeen dat eigen is aan het bewustzijn van de burgerlijke klasse. Voor deze klasse verschijnt de werkelijkheid als een geheel van op zichzelf staande objecten en berekenbare relaties tussen de dingen. De moderne burger verkoopt zijn leven in de vorm van arbeid. Hij is bereid zich te specialiseren en daardoor zijn waarde op de markt te vermeerderen. Vanuit zijn bewustzijn bezien betekent dit, dat het subject steeds meer ontbonden en verbrokkeld raakt. Alles wat vloeibaar was verschijnt nu als een ding of zaak (res). De reïficatie is in feite een proces van verstarring, waarin de beleving van de tijd van zijn volheid wordt ontdaan. Het bewustzijn had zijn natuurlijke karakter van een stroom in de tijd verloren. Kortom, er was iets mis met de tijd zelf. De tijd was ‘een ding’ geworden, meetbaar, maakbaar en klaar om nadien vermalen te worden in de minutencultuur van de spreadsheet.

De terugkeer van het cyclische karakter van de premoderne tijd in de tijd van het spektakel loopt als een rode draad door het denken van Debord over het ‘spektakel’. Zijn boek bevatte een scherpe analyse van de ingrijpende verandering van het bewustzijn die de spektakelmaatschappij teweeg had gebracht, met name in de ervaring van de tijd als zodanig. Wat McLuhan als een heilzame ontwikkeling zag in de terugkeer van het premoderne bewustzijn in het ‘elektronische werelddorp’, zag Debord als een fatale ontwikkeling waar niet aan te ontkomen viel.

De een zag het nieuwe ‘dorpsbewustzijn’ van de kosmopoliet als een door de techniek gerealiseerde utopie, de ander zag het valse bewustzijn van het spektakel als een noodlottige dystopie die werkelijkheid was geworden. McLuhan zag geen enkel probleem en loste daarmee alles op. Debord benoemde een intrinsiek probleem, maar loste daarmee eigenlijk niets op.

Nu, decennia later, zitten we nog altijd gevangen in het tweeslachtige idee dat de tijd iets zou zijn dat enerzijds als een bovenwereldse sluimer over het leven hangt, en anderzijds een inwisselbaar product is geworden, een ding dat voortdurend en onontkoombaar verhandeld wordt. Het wordt tijd om aan deze ziekmakende spagaat van de tijd te ontsnappen. Maar ChatGPT zal ons daar niet bij helpen, vrees ik. Integendeel, ChatGPT zet de beslissende stap naar de totale ‘verdinglijking’ van de tijd. De tijd wordt ons definitief ontnomen, omdat er straks geen tijd meer is om zelf nog iets te leren. De moloch van het systeem wordt onze alleswetende leermeester die onmiddellijk op alles een antwoord heeft.

Er rest dus nog slechts één conclusie. Laten we ons horloge afdoen en ver van ons werpen in een diep ravijn, zoals de twee hoofdrolspelers deden aan het begin van de film Easy Rider (1969). Het kapitaal is binnen na een lucratieve drugsdeal. De vrijheid lonkt. Wat volgt is een sublieme ontsnapping aan het dwingende systeem van de tijd. En dat op twee ronkende motoren, dwars door het schitterende landschap van Amerika.  

Of is het voor dit soort hippieromantiek al te laat? De drop outs van the sixties zijn nu niet alleen hoogbejaard maar ook hopeloos out of date. Er is geen uitweg meer. Of we het nu leuk vinden of niet, we zullen de razendsnelle ontwikkelingen op het gebied kunstmatige intelligentie moeten volgen en er het beste van moeten maken. Ook al menen we nog steeds – en dat meen ik zelf ook oprecht – dat een mens niet op de wereld is gekomen om een volger van robots te worden.

Met deze grote sprong voorwaarts lijkt er iets voorgoed te verdwijnen. De ziel, waar blijft de ziel? Alleen ChatGPT weet het antwoord. (wordt vervolgd)