Europaplein, gezien vanuit mijn werkkamer

In 1963 lifte ik samen met mijn vriend Gwan van Leeuwarden naar Amsterdam. We vertrokken vanaf het Europaplein, waar we wel een uur hebben staan wachten, druk gebarend met het bekende lift-gebaar. Wat we niet wisten is dat een van de ons passerende automobilisten mijn gymnastiekleraar was op het Ignatiuscollege, mijnheer Seebechts. Bij de eerstvolgende gymnastiekles werd ik door hem aangesproken op mijn liftgedrag. Ik voelde mij een hele bink  tegenover mijn klasgenoten. Liften, dat deed destijds lang niet iedereen. Maar wie lift er nog tegenwoordig? Liften is uit de tijd geraakt.  Nu is het 60 jaar later. Ik kijk uit het raam van mijn nieuwe werkkamer en zie de lichten van het Europaplein. De cirkel is rond. Wat ik voor me zie is het plein dat in de toekomst sprong. 

***

In 1964 verrees een markant kunstwerk op het Europaplein in Leeuwarden. Op dit ovaalvormige verkeersplein waren vanaf 1956 een zevental hoge flatgebouwen verrezen. Deze architectuur herinnert nog altijd sterk aan de jaren van de wederopbouw en het plein als geheel heeft iets van de allure van het internationale bouwen. Ruim opgezet, puur functioneel en inwisselbaar qua sfeer;  je zou je hier ook in een buitenwijk van Toulouse of Oost-Berlijn kunnen wanen. Het Europaplein vormde vanaf de westkant van de stad een majeure entree en was tegelijk een belangrijke schakel in de ringweg die in de jaren 1961/62 werd voltooid met de aanleg van de Hermesbrug over de Harlingertrekvaart en het Stephensonviaduct over het spoor. Als verkeersknooppunt behoefde dit plein een passende markering en dat kreeg het in de vorm van een monumentale fontein. 

Midden in de rotonde rijst een betonnen constructie omhoog, bekroond door een gestileerde bronzen vogel. De fontein werd destijds ontworpen door ir. J.E. Wiersma ter gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van de Coöperatieve Zuivelbank, later de Friesland Bank en tegenwoordig de Rabobank. De vogel is van de hand van beeldend kunstenaar Chris Fokma, die als docent op de kunstnijverheidsschool Vredeman de Vries een van de behoudende opponenten was van directeur Paul Panhuysen. Panhuysen zou later dat jaar ontslagen worden en, met enkele studenten, de zogeheten Bende van de Blauwe Hand oprichten. 

Het beeld van Fokma is allesbehalve vernieuwend. Toch sluiten de beide elementen – vogel en fontein – in hun optimistische beeldtaal naadloos op elkaar aan. De vogel vliegt weg van de stad, als een subtiele verbeelding van de stedelijke expansiedrift van die tijd. Inmiddels is het verkeer op de rotonde heel wat drukker geworden. De flats zijn van kleur veranderd en voorzien van neonreclame en antennes voor mobiele telefonie. Tijden veranderen, maar de vogel is in zijn vlucht door de tijd dezelfde gebleven, al wordt hij meer en meer een symbool voor een periode die voorgoed voorbij is.

Deze monumentale fontein op het Europaplein in Leeuwarden is kenmerkend voor het gematigde modernisme dat tot ver in de jaren zestig toonaangevend was voor de monumentale kunst in Friesland. De grote naoorlogse modernisering had zich inmiddels elders voorgedaan, hoewel ook daar vaak sprake was van een zekere ‘matiging van het moderne’. In de snelle ontwikkeling van de naoorlogse kunst in Nederland vormden zich in de grote steden groeperingen, die wel met de vernieuwing mee wilden gaan, maar niet zo radicaal als de pioniers, zoals de ‘Experimentele groep’ en ‘Cobra’. 

Zo werd in de grote steden eind jaren veertig de groep ‘Vrij Beelden’ opgericht. In 1950 volgde de groep ‘Creatie’ en daarna de ‘Liga Nieuw Beelden’ in 1955. De leden van deze groeperingen vormden min op meer de subtop van de naoorlogse vernieuwende kunst. Wat zij in verschillende toonaarden in praktijk brachten, was een soort ‘modernisme light’. Minder radicaal dan de experimentele voorlopers als Constant en Appel, maar achteraf heel kenmerkend voor de jaren vijftig. Sterker nog, de tijdgeest van de jaren vijftig lijkt achteraf bezien juist bij deze ‘bewust vertragende’ kunstenaars meer tot uitdrukking te komen dan bij de pioniers die almaar voorop liepen.

(fragment uit: De Fries die in de toekomst sprong, 2016)