Het is juni 1994. Hoe heb ik ooit zo’n shirt kunnen kopen? Tijden veranderen. Hoewel? Ik was die dag varen op het Sneekermeer. Rik Vos, destijds directeur van het Fries Museum, had iets leuks bedacht. Gerriet Postma had de zeilen van een skûtsje beschilderd en zo konden we gaan varen in een kunstwerk. Hoe kom je erop? Ik vond er geen bal aan, want ik hou niet zo van zeilen en dat geschilderde zeil was al helemaal niks. Toch werd het een leuke dag.
Rik Vos had iets Bourgondisch. In 1994 nodigde hij me eens een keer uit om te lunchen. Hij zag wel iets in mij als conservator beeldende kunst in het Fries Museum, maar ik voelde dat hij dat niet echt meende. Het was pappen en nathouden en daar trapte ik niet in. Toch viel er altijd wel wat te lachen met hem. Hij was ook behoorlijk slordig. Sloddervos, zo werd hij al op het kunsthistorisch instituut in Groningen genoemd.
Later kreeg ik het nog behoorlijk met hem aan de stok. In het verbouwde Fries Museum wilde hij niks voor de beeldende kunst opzij zitten. En daar was de nieuwbouw nu juist om begonnen. Ik heb hem dat eens recht in zijn gezicht gezegd, live op de radio. Dat vond hij niet zo leuk. Later kocht hij ook nog een schilderij van Benner, dat helemaal geen Benner was. Toen ik hem daarop aanviel in de krant, vond hij dat ook niet zo leuk. Hij kreeg nog een goeie baan als directeur van het Instituut Collectie Nederland. In 2008 heb ik hem nog eens ontmoet. We zaten samen in een forum op een symposium. Hij was inmiddels met pensioen. Een vos verliest zijn haren maar nooit zijn streken. Ik ook niet trouwens. Toch hebben we toen nog even gelachen.
We schrijven 27 maart 1994. In Grou wordt een congres gehouden over cultuur en identiteit. Naast Kerst Huisman was ik gevraagd om het woord te doen. Onlangs vond ik de tekst terug van mijn verhaal. In het Fries nota bene. Ik heb nog even overwogen om hem op te nemen in mijn nog te verschijnen boek De Friese spagaat, maar het is toch teveel ‘1994’ wat hier ter sprake komt.
Now and Then, zo heet het teruggevonden liedje van The Beatles. Zo zou ook de titel van deze teruggevonden tekst kunnen luiden. Toch wonderlijk hoe ik bijna dertig jaar geleden al met thema’s bezig was die mij tot op de dag van vandaag interesseren: identiteit, modernisme en regionalisme…. Soms denk ik wel eens dat er niets verandert in de wereld. Zeker niet in Fryslân.
Leeuwarder Courant, 28. 3. 1994
Myn ferhaal giet oer de fraach, dy’t jimme dizze dagen allegearre dwaande hâldt: is keunst in middel om utering te jaan oan de eigen identiteit fan in minderheidskultuer? Ik sil it derby foaral hawwe oer de byldzjende keunst en benammen de hjoeddeiske uteringsfoarmen dêrfan yn Fryslân. De fraach, dy’t hjir yn syn algemienheid oan de oarder is, sil ik dan ek fanút myn eigen ynfalshoeke besykje te benaderen. Mei oare wurden: is der in oanwiisber ferbân tusken de hjoeddeiske keunst yn dizze provinsje en de identiteit fan de Fryske kultuer? Lient keunst him der eins wol foar om dy identiteit út te dragen? En sa ja, drage dy uteringen fan keunstners by oan in bewustwurding fan dy identiteit?Dat binne in stikmannich fragen, dy’t makliker steld binne as beântwur de. Foardat ik dat besykje, moat my noch wat fan’t hert. Byldzjende keunst hat foar my op it earste gesicht net folle te krijen mei de identiteit fan in grutte groep minsken. Ik ûndergean in keunstwurk foaral as in persoanlike uteringsfoarm. In keunstner kommunisearret yn de taal fan it byld. Dat is net in taal dy’t sprutsen wurdt, mar in taal foar it each.
Net een taal fan in kultuer, in folk of in regio, mar in taal wêryn in yndividueel minske him op de meast yndividuele wize útdrukke kin en tagelyk universeel fersteanber wêze kin. Dy universele fersteanberheid hat de muzyk ek. Byldzjende keunst is lykas muzyk in medium sûnder grinzen. It boadskip hoecht ommers nea oerset te wurden. Ynfloeden fan oaren wurde yn de byldzjende keunst net opkeard, of it moast wêze dat der politike of geografyske barriêres binne.
Mar fierder is de byldzjende keunst benammen in kosmopolitysk medium. It is in muze sûnder paspoort. Se hat gjin oanstriid om har eame foargoed del te jaan. Unrêst is har aard. Se is altyd op siik, oft men soks no as in ferriking of as in ferearming beskôget. En eins is dat dwalende, doarmjende, steateleaze bestean in bytsje eigen oan elke foarm fan keunst.Eric Satie hat oait sein: ‘We witte dat keunst gjin lân hat – earm ding, se is net ryk genoch om der ien te hawwen.’ It soe dan ek net ferstannich wêze om byldzjende keunst te brûken as in middel, wêrfoar se as medium net optimaal geskikt liket te wêzen. Kulturele identiteit lit him no ienris it bêste útdrage yn taal. Kultuer wennet yn in taal. Taal is it medium by útstek, wêryn kulturele eigenaardichheden fan in folk primêr harren delslach krije, net allinne yn de oerlevering fan ferhalen, yn literatuer en poëzij, mar foaral ek yn de o sa fine bysûnderheden fan idioom en syntaksis, dy’t eigen binne aan in taal. Kulturele identiteit is yn lêste ynstânsje datjinge, dat net letterlik te fertalen is, dat wol sizze: it unike dat dield wurdt troch in groep.
Dat unike kin dan ek allinne besletten lizze yn it medium dat spesifyk eigen is aan dy groep. De taal is net allinne – lykas Heidegger hawwe woe – ‘it hûs fan de siel’, mar ek it hûs fan in kultuer. As keunst gjin lân hat en byldzjende keunst as medium neat eigens hat dat net letterlik te vertalen is, hoe sit it dan mei dy relaasje tusken byldzjende keunst en kulturele identiteit? It liket my net bepaald in ynlike, innige relaasje tusken dy twa, mar ek wer net in min houlik. As wy yn Fryslânn goed om ús hinne sjogge, dan binne der grif wol keunstners te finen, yn waans wurk eleminten aan te wizen binne, wêryn soks as in kulturele identiteit ta utering komt. En ik hoopje dêr aanst ek in tal foárbylden fan sjen te litten op dia’s. Dochs wol ik fan tefoaren wize op in tal gefaren, dy’t op dit mêd gauris oer de holle sjoen wurde.
Op syk nei uteringsfoarmen fan in eigen identiteit, sjocht men al gau wat men sjen wol. Kulturele identiteit fertaalt him no ienris maklik yn bylden, dy’t oerwoe kere binne troch harren funksje as drager fan in bepaalde symboalyk. Koartsein, bylden dy’t by elk bekend binne. It gefaar fan it klisjee leit altyd op ‘e loer. Foar Fryske keunstners binne soksaarte klisjee’s der by de rús. Men kin se fine yn symboalen, yn de flagge en it embleem fan de pompeblêden, dat ûnderwylst rûnom brûkt wurdt yn logo en housesty Ie fan mannich Frysk bedriuw, mar dêmjonken ek it oansjen fan Fryslân, it wide eachweid, de strakke hoarizon, terpdoarpen mei sealltektuorkes yn’e dize … Foardat men it yn’e gaten hat wurdt men as keunstner in yllustrator yn tsjinst fan it kultuertoerisme. Lânskip is hjir hast te moai foar keunst.
Oan’e oare kant is datselde lânskip, yn syn hiele hear en fear, mei syn skitterende, soms silverachtige Ijocht, foar elke keunstner – bewust of ûnbewust – in permaninte útdaging om ta autentike bylden te kommen. Dy’t op syk giet nei in ferbän tusken keunst en kulturele identiteit moat him dus net misliede litte troch uterlikheden. As der al in relaasje wêze soe, dan leit dy faak op in oar nivo. Ik wol net sizze, op in djipper nivo. Want dan komt men algau op in folgjend gefaar, dat ik oantsjutte wol as it glibberige terrein fan Blut und Boden.
It ûndersyk nei keunst as typologyske útdrukking fan folksaard, ras of oarsoartige genetyske ferbannen, dy’t dan wer bepaald wêze soene troch klimatologyske of geografyske omstannichheden, is sûnt de tritiger jierren wat út ‘e moade rekke. Benammen yn it interbellum ferskynden in soad publikaasjes, wêryn soksoarte ferbannen lein waarden. Dit ûndersyk spitste him ta op globale uterlike oerienkomsten yn keunstfoarmen fan ûnderskate folken.
By dizze formele analyse fan it keunstwurk waard wol gauris útgien fan foaropstelde wetmjittichheden, lykas ideeën oer ûntwikkeling, groei en ferfal fan kultueren. It giet yn dit ferbän te fier om hjir spesifyk op yn te gean. Mar it earder neamde gefaar fan ‘sjen wat men sjen wol’ stekt krekt hjir de kop wer op.Keunst lit him mar al te gau foar in ideologysk ferhaal brûke, ek as dy ideology in goede bedoeling hat, Iykas bygelyks it stribjen nei behâld fan in kulturele identiteit.
De fraach is allinne, yn hoefierhinne keunst dêrmei holpen is. Om dizze fraach te yllustrearjen, neam ik hjir twa foarbylden. Yn it foarste plak: Fryslân hat gjin spesifyk museum foar hjoeddeiske keunst, mar it Fries Museum yn Ljouwert wurdt op’t stuit útwreide mei in nije ôfdieling, dy’t oer in pear jier rejaal romte biede sil oann moderne byldzjende keunst yn Fryslân.
En dêrmei ha wy it probleem fuort op tafel: Wat kin men tsjinwurdich ommers noch ‘Fryske byldzjende keunst’ neame. Mei oare wurden: wat moat der aanst yn dat museum hingje? Doe’t yn ’87 de earste plannen fan it provinsjaal bestjoer foar dit nije museum nei bûten kamen, waard sprutsen oer keunst dy’t Fryslân ’typeart’. Der waard stribbe nei i’n kolleksje – en no sitear ik letterlik –
“dy’t yn in beheinde gearhing de hoeddeiske registraasje foarmet fan datjinge dat Fryslân typeart yn de eagen fan de keunstner’” (ein sitaat).
Dy útspraak hat doedestiids nochal wat kommoasje jûn ûnder de keunstners yn Fryslân, en is letter ek skrast. Dat is ek net sa nuver. Mei sa’n museale taakstelling soe it wurk fan grif trijekwart fan de Fryske keunstners ommers noait foar dit nije museum yn aanmerking komme. Keunstners meitsje no ienris net graach keunst, dy’t Fryslân ’typeare’ maot. Identiteit kin men ek net fan boppen oplizze. Dat is foar de keunstner sels faak al ûnsichtber en ek achterof foar in oar hiel slim te beneamen, hielendal as men sels ek diel útmakket fan deselde kultuer, dêr’t it keunstwurk yn ta stân kaam.
It lêste dat in fisk ûntdekt – sa wurdt wol ris sein – is de oanwêzichheid fan wetter. Krekt sa is mei de relaasje tusken keunst en kulturele identiteit. As der al sprake is fan sa’n ferbân, dan is dy relaasje faak sa tichteby, dat dejingen dy’t it drekt aangiet net mear sjen kinne as ‘pure transpa rantie’, trochsichtichheid.
In twadde foarbyld: Yn 1990 waard yn Ljouwert in grute yntemasjonale keunstmanifestaas je hâden, ûnder de titel Elf steden, elf landen. De opset wie as folget: út alve stêden yn Noard-Europa, dy’t alle alve boppe de 53ste bridte-graad lizze (dat is ûngefear de hichte fan Ljouwert), waarden in keunst ner en in arsjitekt útnoege.De arsjitekt waard frege in paviljoen te ûntwerpen, as behuzing foar it wurk fan de keunstner.Mei dizze manifestaasje hoopten de organisatoaren in diskusje op gong te bringen oer it mooglike besteansrjocht fan begripen as ‘noard Iike identiteit’, ‘noardlike kleuren en foarmgebrûk’, ‘noardlike eigenskip pen’, of koartsein: it ‘noardlike gefoel’ (The Nordic Spirit).
De manifestaasje waard yn artistyk opsicht in sukses, mar finansjeel sjoen in fiasko troch de minne publike belangstelling. Yn Ljouwert gong destiids sels it ferhaal, dat de hiele fertooning in nije titel krigen hie: ‘Alve stêden, alve lânnen, alve besiters.’
Hawar. Dêr’t it om giet is, dat hjir in mooglike relaasje ûndersteld waard tusken keunst en identiteit, yn dit gefal sels de kulturele identiteit fan Noard-Europa. It risseltaat fan dit alles wie Iykwols betiizjend. Yn gjin inkelde resinsje, dy’t nei oanlieding fan dizze manifestaasje ferskynde, waard in dúdlike gearhing waamommen tusken de keunstwurken, lit stean dat der in algemien kenmerk opfoel. De útstalling joech gjin dúdlik byld fan in mooglike relaasje tusken keunst en identiteit. Sterker noch, yn it sympoasium dat óan de utstalling foarôf gie, levere de lerske keunstner Brian Macquire felle krityk op it ûnderlizzende konsept fan de útstalling.
“Keunstners,” sa sei hy, “ageare krekt tsjin kulturele identiteit. Nasjonalisme hat mei sukses te krijen, keunst mei mislearjen.” De Skotse keunstner Alan Johnston die dêr noch ris in skepke boppe op. Hy fûn ’the nordie spirit’ ek in min-omskreaun konsept, omdat soks nei in kultuerpolityk idee ferwiist en ûnrjocht docht oan de plurifoarmiteit yn de betsjutting fan it wurd ‘noardlik’. Foar in Ingelskman betsjut ‘noardlik’ ommers hiel wat oars as foar in Skandinaviër of in Dútser. ‘Kulturele identiteit’· wie neffens dizze Skotse keunstner in begryp dat in soad negative en seis potinsjeel gewelddiedige aspekten hal.
Oant safier dizze twa foarbylden, dy’t elk foar harsels oantoane, dat wa’t op syk giet nei de relaasje tusken keunst en kulturele identiteit, net nuver opsjen moat as hy ûnferwàchte swierrichheden tsjinkomt. AI binne se faak net sa maklikoan te tsjutten, der binne grif wol ferbannen te lizzen, mar men moat dy ferbannen net fuort ta in yn strumint ferheffe, yn tsjinst fan kultuerpolitike doelen, hoe ynteger as dy doelen op harsels ek wêze meie. Keunst lit him no ienris net brûke, ek net foar it doelbewust útdragen fan identiteit. Dat wol net sizze, dat keunst gjin herkenning oproppe kin, gjin ynfloed útoefenje kin op minsken.
En dêrmei komme wy by in oare fraach, dy’t ik yn it begjin steld ha. Kin keunst bydrage oan bewustwurding fan kulturele identiteit?
Om te begjinnen nochris in foarbyld. In pear jier ferlyn kocht ik yn in antikwaryske boekhannel yn München in âld boek oer Piet Mondriaan. De boekhanneler fertelde my dat hy Mondriaan in typysk Nederlanske skilder fûn. Foar it ynkeapjen fan âlde boeken moast hy wol gauris nei Amsterdam. As syn fleantúch dan boppe Schiphol wie, seach hy altyd fassineard it rút út. Hiel Nederlân, mei al dy kearsrjochte kavels en polderdiken, like him dan ien grut skilderij fan Mondriaan ta. Ik moat earlik sizze, dat ik noch noait it ferbân lein hie tusken it wurk fan Mondriaan en it gesicht op in Nederlanske polderlânskip fanút in fleantuchrútsje.
Miskien soe Mondriaan seis ek net sa bliid wêze mei dizze assosjaasje.
Hij wie der ommers net op út om de werklikheid op hokker wize dan ek te representearjen. Mondriaan woe krekt net fer-byldzje, mar byldzje. It gong him letterlik om de taal fan it universum sels, en net om de taal
fan it inerlik, dat troch it universum bewogen wurdt. Koartsein, net om it spesifike, mar om it universele. En dochs siet der yn de wurden fan dy Dútske boekhanneler in keam fan wierheid. It ferban is miskien dan net fuort te lizzen, mar De Stijl hat wis wol wat krijen mei de Nederlanske polders. Yn syn femeamde boek oer De Stijl ferwurdde Jaffé dizze ferburgen relaasje as folget:
“De geografische structuur van Nederland”, sa seit er, “heeft bij het Nederlandse volk kwaliteiten ontwikkeld, die ook een rol hebben ge speeld in Mondriaan’s kunst, dat wil zeggen: precisie, abstracte berekening en mathematische discipline.”
Hoe dan ek, as ik no mei in fleantuch fan Schiphol omheech gean, moat ik altyd drekt oan Mondriaan tinke. Syn keunst hat my op ien of oare wize bewuster makke fan myn eigen kulturele identiteit. Allinne is it frjemd dat in Dútser my dêrfoar de eagen iepenje moast. Lykas it ek frjemd is, dat it Dútsers wiene, dy’t us Nederlanders derop wize moasten dat Cees Noteboom en Hany Mulisch skriuwers binne fan Europeesk formaat.
Like frjemd miskien, dat wy Nederlanders yn Der Spiegel lêze moatte, dat us tomaten it wetterichst binne fan de hiele wräld, dat us húsdok ters oan ien wei troch euthanasy en abortus plege, en dat it boechbyld fan us ekonomyske identiteit – it tsiisfamke Frau Antje – oan ‘e heroïne rekke is.
Nochris: identiteit is wat, dat men sels net sjocht. Of noch slimmer: identiteit is wat dat men sels net sjen wol. Kulturele identiteit is soksawat as in bline flek. Wat Augustinus oait sei oer de tiid, jildt eins ek foar dit frjemde, skyn- ber ûnsichtbere fenomeen: “Freegje my wat it is, en ik wit it net. Freegje it my net, en ik wit it krekt.” It liket derop dat kulturele identiteit allinne waakse kin yn in paradoksa le situaasje, dy’t faaks noch it bêste omskreaun wurde kin as ‘in fitale ûnwittendheid’ .
Men moat it net beneame wolle, lit stean beskerme. Foardat men it wit hat men soksawat as in kultureel reservaat, dêr’t de libbene kultuer definityf keard is ta útstjerren. Yn de natoer is it faak sa, dat it meast kwetsbere wêzen tagelyk ek tige striidber is, net omdat it him isolearret en him ta eltse priis ferdigenet, mar omdat it al syn fitale enerzjy domdryst yn it eigen wiffe fuortbeste an ynset.
Om de byldspraak fuort te setten: in regionale kultuer kin allinne trochlibje yn in ‘ekologyske niche’, dy’t ferweefd is mei in netwurk fan dominante kultueren dêr omhinne. wêrmei dy Iytse, kwetsbere regiona Ie kultuer aktive relaasjes ûnderhaldt. Fitale ûnwittendheid betsjut, dat men net mei jinsels te keap rint, mar dat men jinsels is.
Mar hoe sit dat dan mei de keunstners yn sa’n gebiet mei in eigen regionale kultuer? Jouwe dy keunstners ek bliken fan in fitale ûnwittendheid? Kin in minderheidskultuer, dy’t per definysje yn it skaad stiet fan in dominante nasjonale kultuer, him überhaupt wol sa’n paradoksale hâlding permnitteare?
Fryslân mei dan in eigen taal hawwe, dy’t offisjeel de twadde rykstaal fan Nederlân is, en boppedat bôgje kinne op in kulturele tradysje dy’t folie âlder en riker is as de Hollanske, binnen de Nederlanske ferhâldingen is de Frysk’e kultuer anno 1994 in minderheid, mei alle gefolgen dy’t dêrby hearre.
Foar keunstners falt it hjoeddedei net ta om yn dizze regio te wurkjen. Erkenning krijt men pas as men ‘Iannelik trochbrutsen’ is, mar dy trochbraak is krekt fanút dizze provinsje, mei dochs in seker kultureel isolemint, noch dreger wier te meitsjen as fanút oare hoeken fan it lân. Dêmjonken sjocht men by keunstners yn Fryslân wol gauris it hinderli ke en ûnterjochte gefoel, dat se net foldogge oan de saneamde lannelike kwaliteitsnoarmen.
Dat gefoel wurdt sa no en dan befêstige troch ôfwizingen fan subsydzjes, wat elk oerkomme kin, of trochdat men net binnenkomme kin yn it lannelike galerysirkwy, dat ûnderwylst sawat al tichtslike is.Dy suver ferûngelike halding, dy’t dêrút fuortkomt, is faak in feilich alibi foar it definityf útbliuwen fan erkenning. Wat foar de Fryske kultuer yn it algemien jildt, Iiket foar keunstners út dizze provinsje yn it bysûnder op te gean. Yn plak fan in fitale ûnwittendheid is der faak sprake fan in Iibben minderweardichheidsgefoel. It fertriet fan Fryslân is net selden in koestere miskenning.
Nêst de ferhalding ta de eigen nasjonale kultuer is der foar in minder heidskultuer ek noch soksawat as it nije Europa. Resinte ûntwikkelingen yn it ‘Avondland’, it ‘Jûns-Ian’, Iykas it iepenge an fan ekonomyske grinzen en de spektakulêre ûntwikkelingen yn it eardere Eastblok, hawwe in âlde lânkaart op’e nij oan it Ijocht brocht. De kaart fan Europa Iit de lêste tiid wer in lapetekken sjen fan minder heidskultueren, dy’t elk in eigen stim hearre litte.
Op it earste gesicht liket it derop dat dy ferfaging fan grinzen mooglik heden jout foar nije perspektiven. Oan’e iene kant is der hope, mar oan’e oare kant ek fertwifeling. Dat der yn dit saneamde ‘Nije Europa’ mear romte komme sil foar regionale kultueren, is in faak oppere en ek oantreklike ferûnderstelling. Mar ek hjir is de winsk faak de heit fan de gedachte. Dizze ûntwikkeling sil grif net fansels syn beslach krije.
Krekt oarsom, der is earder in tendins nei kulturele hegemony fan ekonomyske grutmachten, – ek al sjoen de resinte triomftocht fan it kapitalisme – foar it grutste part in unifoarme westerske kultuer, dy’t heechút wat romte biedt foar in stikmannich regionale farianten of eksintrike subkultueren.
In skrale troost is dêrby, dat de relatyf dominante nasjonale kultueren yn itselde skip komme te sitten as dêr’t de regionale kultueren koartby noch poer-allinne yn omdobberen. Sa rekket fanút Europees perspektyf de identiteit fan de Nederlânske taal en kultuer yn in ferlykbere beneaearjende posysje as dêr’t de Fryske kultuer oant no ta yn siet binnen Nederlânske kultuerpolitike ferhâldingen. Nederlân is miskien wol it takomstige Fryslân fan Europa.
Op’en djoer soe sa’n kategoary-ferskowing faaks nije ûntwikkelings- mooglikheden biede kinne foar keunst yn dizze regio. As de nasjonale ‘standaard’ devaluearre is, wurdt de noarrn ommers minder absolut en soe der mear romte komme moatte foar in regionale fariant. De teory kloppet, mar de praktyk lit noch even op him wachtsje.
Der is Iykwols in oare ûntwikkeling, dy’t miskien mear hoop jout, nammentlik it ferdwinen fan it saneamde modernisme. De ûnderwurdearing fan regionale keunst in dizze ieu hat in soad te krijen mei de oerwurdearing fan de modeme keunst, mei syn ekstre me klam op begripen as fernijing en oarspronklikheid. Koartsein: de avant-garde as fakkeldrager fan de yntemasjonale foarútgong.
Stienen yn de njoggentjinde ieu begripen as tradysje en folkskeunst noch heech oanskreaun, yn de tweintichste ieu hat de byldzjende keunst – êfsjoen fan de útsûnderingen – him benammen oerlevere oan in ûntwikkeling fan yntemasjonale haadstreamingen. It modernisme fan de ynternasjonale avant-garde wie altyd kosmopoli tysk fan aard. De foarme-taal fan de tradysje en de eigenaardichheclen fan de region waarden eins taboe ferklearre troch de yntemasjonale kealslach fan de moderniteit, wêrfan we no it lêste pún oan it romjen binne.
Mooglikhelen om fia keunst wat út te dragen fan in regionale kulturele identiteit, waarden eins folslein ûnmooglik troch de byldestoarm fan it futurisme, dada, De Stijl en it Bauhaus. Dizze tweintichste ieuske tendins nei kulturele unifoarmiteit komt it dúdlikst nei foaren yn de saneamde modeme arsjitektuer. De Bijlmermeer yn Amsterdam sjocht der likemôch krekt sa út as in bûtenwyk fan Petersburg. De folkswenningbou yn Ljouwert út de fyftiger en sechstiger jierren is yn wêzen amper oars as de wenningbou yn deselde tiid yn Praag of Barcelona. En sels de nijste bank- en fersekeringskantoaren yn de Fryske haadstêd hiene likegoecl yn oare plakken yn Europa stean kinnen.
Pas yn in pear resinte gebouwen sjocht men arsjitekten yn dizze provinsje foarsichtich werom gripen nei in lokale tradysje. Yn it gloednije stedskantoar fan Ljouwert bygelyks, wurdt yn it opfallende kleurgebrûk iepenlik ferwiisd nei it kleuregamma fan histoaryske monuminten yn ‘e binnenstêd fan Ljouwert, dat de lêste jierren mei soarch yn eare hersteld is.
Wat foar de arsjitektuer jildt, giet yn feite ek op foar de byldzjende keunst. Regionale keunst liet yn de perioade fan it modernisme – dat no pas nei de ein rint – faak in ferlate fariant sjen fan yntemasjonale haadstrea mingen. Yn Fryslân wiene alle fariaasjes yn de perioade fan foar de oarloch oant likemêch healwei de sechstiger jierren, foaral baseard op ien streaming: it ekspresjonisme. Moderne keunst wie yn dizze ieu foar it grutste part in rurale eksponint fan it yntemasjonale ekspresjonisme fan Munch, Nolde en Kirchner.
Oan’e iene kant de primitive suverheid fan de natoer, oan’e oare kant in sobere kalvinistysk oriëntearda libbenshälding, alles meiinoar in ideale fiedingsboaiem foar it wat swiere ekspresjonistyske skilderjen. Dêrnjonken liket it derop dat in soad keunstners yn Fryslân noch hieltyd in foarkar hawwe foar de nei-oarlochske farianten fan it kon struktivisme, dat as yntemasjonale streaming yn dizze provinsje foaral sûnt de sechstiger jierren opgong makke hat.
De helderheid en de sobere foarmen fan it konstruktivisme kinne it goed fine mei it keale lânskip fan Fryslân, dêr’t (sa’t in dichter dat ‘oait sei) de hoarizon ûnwillekeurich in mjitlatte leit lâns elk gefoel. It meast eigene yn de byldzjende keunst yn Fryslân is dan ek net te finen yn dizze ôflate foarmen fan yntemasjonale haadstreamingen. In regionale fariant fan it ekspresjonisme hellet noait de krêft fan it orizjineel. Gerrit Benner hat op hiele eigen wize it sompige karakter fan it Fryske lânskip yn byld brocht. Mar syn keunst hat net de oarspronklike krêft fan Munch, Nolde of Kirchner.
Ids Willemsma hat yn sobere foarmen bylden makke, dy’t in sieraad binne foar it wide Fryske lânskip, mar syn bylden hawwe net de autentike sizzenskrêft fan Brancusi en Serra. Dizze ferlikingen geane fansels net hielendal op. Elk keunstwurk hat ommers syn eigen kulturele domein, wêrbinnen it funksjonearret. Sizzenskrêft is in relatyf begryp, dat allinne yn subjektive gewaarwurding fan in yndividu te mjitten is. Mar dochs, dizze keunstners – sawol Benner as Willemsma – hanteare in byldetaal dy’t yn wêzen net fan harsels is, mar troch oaren ûntwik kele waard.
Eigenheid yn de Fryske byldzjende keunst is yn syn optimale foarm foaral te finen by keunstners, dy’t wat bûten de moderne tradysje steane. Fryslân kent relatyf in protte autodidakten. It binne faak op harsels steande figueren, dy’t harren tsjin wil en tank ta it keunstnerskip bekeard hawwe, en op eigen krêft ta in tige eigensinnige byldetaal kamen. Keunstners as Willem van Althuis, Jopie Huisman, Boele Bregman.
Sjoerd de Vries en Tames Oud binne goede foarbylden fan dit soarte ’outsiders fan it modernisme’. Yn harren keunst liket de kulturele identiteit fan de eigen regio noch it meast eksplisyt ta utering te kommen. It binne dizze Fryske ienlingen dy’t Fryslân op’e nij útfine, sa Iiket it wol, ûnbefongen en soms sels skamtleas, eigensinnich en faak grillich, ritich, litte se elk op harren eigen wize wat sjen, dat harren it neist is. Mei oare wurden: it wetter fan de kulturele identiteit dêr’t se seis yn swimme, sa liket it.
It binne !ykwols mar inkelingen, dêr’t dit foar opgiet. Ek hjir leit yn lêste ynstânsje it gefaar op’e loer, dat men sjocht wat men sjen wol. As it giet om it útern fan kulturele identiteit, dan kin der sprake wêze fan in frjemde omkearing fan saken. Lykas Mondriaan yn syn abstrakte skilderijen herrinneringen opropt oan it Hollânske polderlânnskip, dat hy no krekt net yn byld bringe woe. Sa kinne wy ek in identiteit herkenne, dy’t in keunstner net ferbylde, mar seis op’e nij kreëard hat. De keunstner hat dan wat útfûn, dat achterôf troch ús as in kollektive identiteit herkend wurdt.
Wat Mondiraan ús leart, is dat identiteit net te ferbylzjen is. Ik tink seis dat in identiteit ek net útdroegen wurde kin. Men kin har allinne kreëare of útfine. Sterker noch, kulturele identiteit moat perrnanint op’en nij útfûn wurde, oars stjert se as in fisk dy’t mei de stream mei swimt. Sa bestiet de Fryske kultuer ek net as in histoarysk gegeven dat per definysje foarbestimd is ta in fanselssprekkend fuortbestean yn it Europa fan it tredde milennium, dat no foar ús leit. De identiteit fan de Fryske kultuer moat troch elke generaasje letterlik opnij útfûn wurde. En lokkigernôch hawwe wy keunstners, dy’t ús by dat drege proses omtiden in bytsje op wei helpe kinne.