Het normale bewustzijn kadreert onze ervaringen in vaste patronen van ruimte en tijd. Maar in een psychose verandert niet alleen de ervaring van ruimte, maar vooral de ervaring van tijd. Als de klok wegvalt om onze beleving van de werkelijkheid te structuren is in feite alles mogelijk.  De veranderingen in de werkelijkheid die dan plaats vinden, kunnen variëren van persoon tot persoon en kunnen verschillende vormen aannemen. Toch zijn er terugkerende patronen te herkennen, zoals bijvoorbeeld deze. 

Sommige psychotici krijgen het gevoel dat de tijd heel snel voorbijgaat, alsof ze in een soort stroomversnelling zitten. Anderen kunnen juist het tegenovergestelde ervaren, waarbij elke minuut als een eeuwigheid lijkt te duren. De tijd kan ook fragmentarisch worden, waarbij gebeurtenissen, gedachten en emoties niet meer in een logische volgorde zijn in te passen. Tijdens een psychose kan iemand ‘stukken tijd’ zomaar ‘kwijtraken’ en zich niet herinneren wat er is gebeurd gedurende bepaalde periodes van zijn leven. 

Sommige psychotici kunnen het gevoel krijgen dat ze volledig loskomen van het besef van tijd en ruimte, waardoor ze zich buiten de normale tijdsstroom geraken en in een hemelse toestand komen, een oase van van eeuwigheid of tijdloosheid. Er kunnen ook tijdsillusies optreden, waarbij men de indruk krijgt dat allerlei gebeurtenissen uit het verleden, heden en toekomst zich op hetzelfde moment voordoen. Er wordt wel eens beweerd dat tijd bestaat om te voorkomen dat als tegelijk gebeurt. Juist dat laatste kan zich tijdens een psychose zomaar aandienen. De tijd verdwijnt dan in een helse ervaring van absolute gelijktijdigheid. 

Een verstoord tijdsbesef kan een symptoom zijn van verschillende psychische aandoeningen, waaronder psychose, schizofrenie en bipolaire stoornis. Het is de vraag of de verstoring van een normaal tijdsbesef tijdens een psychose wordt veroorzaakt door disfunctionele hersenprocessen of verstoringen in de chemische balans van de hersenen. Hoe dat alles precies in zijn werk gaat is voor de hedendaagse hersenwetenschap nog niet geheel duidelijk.

Inmiddels is wel vast komen te staan dat het besef van tijd in de hersenen beïnvloed wordt door verschillende elektrochemische en neurale mechanismen. Zo wordt het tijdsbesef vermoedelijk gemedieerd door neurale netwerken in de hersenen. Er zijn specifieke gebieden in de hersenen, zoals de prefrontale cortex, de pariëtale cortex en de basale ganglia, die betrokken zijn bij het verwerken van tijdsinformatie. Neuronen in deze specifieke gebieden vertonen elektrochemische activiteit die samenhangt met het meten en verwerken van tijdsintervallen. 

Sommige neuronen hebben een rol bij het klokken van tijd, terwijl andere neuronen betrokken zijn bij het bijhouden van tijdsintervallen en het vergelijken van verstreken tijd met verwachte tijd. Verschillende neurotransmitters, zoals dopamine en serotonine, spelen een rol bij de regulatie van de tijdsperceptie. Disfuncties in deze neurotransmitter-systemen kunnen de ervaring van tijd beïnvloeden, zoals het geval kan zijn in een psychose waarbij tijdsperceptie verstoord is geraakt. 

Verder is inmiddels bekend dat neurale oscillaties, zoals gamma-, theta- en alfa-golven, betrokken zijn bij het synchroniseren van neurale activiteit in verband met tijdsperceptie. Synchronisatie van deze oscillaties kan bijdragen aan het waarnemen van tijdsverloop. Hoewel er inmiddels veel vooruitgang is geboekt in het begrijpen van de neurale mechanismen achter tijdsperceptie, blijft dit een een grotendeels nog onontgonnen onderzoeksgebied en zijn er nog veel vragen onbeantwoord. Hoe dan ook, het besef van tijd is een multidimensionaal fenomeen dat niet alleen afhankelijk is van elektrochemische processen, maar ook van cognitieve, emotionele en culturele factoren.

Maar wat gebeurt er precies in de hersenen als het tijdsbesef door een psychose verstoord raakt? Veel is nog onduidelijk , maar waarschijnlijk zit het ongeveer als volgt. Tijdens een psychose kunnen abnormale activiteitspatronen tussen de neurale netwerken optreden, wat leidt tot een verstoorde perceptie van tijd. Ook worden sommige veranderingen in neurotransmitter-systemen, zoals een verhoogde dopamine-niveaus, geassocieerd met psychotische symptomen en kunnen ook van invloed zijn op het tijdsbesef.

Dopamine is een neurotransmitter die betrokken is bij de regulatie van aandacht, motivatie en tijdsperceptie. Overmatige dopamine-activiteit kan leiden tot het ervaren van tijd als vertraagd, versneld of ongecoördineerd. Ook de synchronisatie van neurale oscillaties, zoals theta- en gamma-golven, kan verstoord raken tijdens een psychose. Dit kan bijdragen aan het gevoel van desoriëntatie en verwarring met betrekking tot de waarneming van tijd.

Is het nu zo dat neurotransmitter-systemen etc. (de hardware van de hersenen) de tijd doen waarnemen en ervaren, alsook de transformaties in de tijdservaring tijdens een psychose – met andere woorden, dat er zoiets als ‘tijd als zodanig’ bestaat -, of is het zo dat de ‘tijd als zodanig’ niet bestaat, maar op zichzelf een product is van de hardware van de hersenen die de ervaring van tijd constitueert? 

Dat is een lastige vraag. Binnen de filosofie zijn er verschillende opvattingen over de aard van tijd. Sommige filosofen beschouwen tijd als een fundamenteel, onafhankelijk concept dat bestaat los van de menselijke geest of waarneming. Anderen stellen echter dat tijd een concept is, dat wordt gevormd door onze cognitieve processen en perceptie, wat suggereert dat tijd als zodanig niet onafhankelijk van de menselijke ervaring bestaat. 

De transformatie van de tijdservaring door toedoen van een psychose zet deze basale filosofische kwestie op scherp. Wie ooit dergelijke transformaties in de tiijdservaring zelf in een psychose heeft ervaren, zal wellicht eerder geneigd zijn te veronderstellen, dat de tijd als zodanig niet bestaat, maar altijd een product is van hersenprocesen. Zoals God wellicht een projectie is van de menselijke geest, zo is de tijd dat wellicht ook. Maar of dit werkelijk zo is, blijft een onbeantwoorde vraag.

Belangrijker wellicht is de vraag wat je kunt doen aan een verstoring van het tijdsbesef, zoals dat zich aandient in een psychose. Wat is een adequate remedie of behandeling? Psychotici met een verstoorde tijdsperceptie kunnen gestimuleerd worden om ‘coping-mechanismen’ te ontwikkelen, om zodoende beter te kunnen omgaan met hun verwarrende ervaringen. Dit kunnen strategieën zijn zoals mindfulness-oefeningen, het bijhouden van een dagboek, of het identificeren van triggers die de tijdservaring kunnen verergeren. Het opschrijven van de opgedane ervaringen is dus een adequate methode om grip te krijgen op de verstoorde beleving van tijd.

Het bijhouden van een dagboek bijvoorbeeld kan voor iemand met een psychose zowel voordelen als risico’s met zich mee kan brengen. Over het algemeen kan een dagboek een waardevol hulpmiddel zijn voor zelfreflectie. Het stelt iemand in staat om gedachten, gevoelens en ervaringen op te schrijven, waardoor men beter begrip kan krijgen van de psychotische symptomen en de mogelijke triggers. Het schrijven in een dagboek kan ook dienen als een emotionele uitlaatklep. Het stelt de psychoticus in staat om zijn gevoelens en angsten te uiten op een veilige manier, wat kan bijdragen aan een zekere emotionele verlichting.

Bovendien kan het schrijven van een dagboek structuur bieden in een onstuimige episode van het leven. Het helpt bij het vastleggen van gedachten en ervaringen in een chronologische volgorde, wat kan helpen om de grip op de realiteit te kunnen behouden.

Maar anderzijds kan bij sommige psychotici het schrijven in een dagboek juist leiden tot een verergering van de psychotische symptomen. Bijvoorbeeld als men totaal gefascineerd raakt door bepaalde gedachten of ervaringen en die dan steeds opnieuw herhaalt, wat kan leiden tot meer angst en meer verwarring.

Kortom, wie gaat schrijven tijdens een psychose spant soms het paard achter de wagen. Als het paard dan op hol slaat is er geen houden meer aan. Je belandt dan in de hemel, maar het kan ook de hel zijn waar je uiteindelijk in terecht komt. Alleen een enkeling eindigt soms als een bevlogen profeet die de weg wijst naar het Beloofde Land.

Bevlogenheid is wat de psychose met de religie verbindt. De Heilige Geest maakt evenals de psychose de tongen los en laat de inkt vloeien over het geheiligde papier. God is het eindpunt van elke geestesziekte. God is always now! Wat let ons? Let’s go!

(Deze tekst werd geschreven met behulp van ChatGPT)