Belanden we straks in de Derde Wereldoorlog omdat de Tweede te lang geleden en daardoor ‘vergeten’ is? Zeker, op het eerste gezicht lijken de uitspraken van Europese leiders contra-indicatief. Zij benadrukken immers voortdurend, met 39-45 als referentiekader, dat zij een grote oorlog willen vermijden. Vandaar de aarzeling om zware wapens te leveren, uit angst voor escalatie – in de hoop hiermee Poetin ook tot matiging te bewegen. Dit werkt alleen averechts. Net als indertijd collega-dictator Hitler, ziet hij daarin een vorm van zwakte en dus een aanmoediging om verder te gaan. Anders dan Europa, maalt het Kremlin niet om miljoenen dode soldaten of burgers. Europa blijkt vervolgens niet voorbereid op het feit dat Poetin zich niet laat tegenhouden door gebaren van onze goede wil. Het kan zich eenvoudig niet (meer) voorstellen dat het ondanks (beter: door) onze voorzichtigheid toch tot een grote oorlog kan komen. Daarin schuilt de parallel met de Tweede Wereldoorlog, waarop men niet meer alert is: een zelfde aarzeling, om maar vooral niet Poetin te provoceren, die toen bij Hitler bestond. Teneinde niet – toentertijd indachtig de Eerste Wereldoorlog – in een Tweede te belanden. Waardoor het Westen op grote achterstand begon, omdat het nagelaten had zich eerder echt tegen Hitler te verzetten.
Dat scheef Thomas von der Dunk in een ingezonden stuk de NRC van gisteren. Behartenswaardige woorden. Ik ben van nature geen doemdenker, maar deze woorden doen me wel terugdenken aan mijn eigen ingezonden stuk, dat een jaar geleden verscheen in de Leeuwarder Courant, als opmaat voor mijn boek Het algoritme van de waan. Dit was mijn verhaal.
*
Het besluit van Poetin om Oekraïne binnen te vallen werd in sommige commentaren vergeleken met Hitlers inval in maart 1938 in Tsjechoslowakije, een kantelmoment in de aanloop naar de Tweede Wereldoorlog. Op de vraag of Poetin vergelijkbaar is met Hitler of Stalin antwoordde de Hitler-biograaf Ian Kershaw in oktober 2022 in een interview: ‘Ik hou niet zo van anachronistische vergelijkingen, omdat omstandigheden zo veranderen. Maar Poetin heeft wat zijn persoonlijkheid betreft wel veel gemeen met dictators in het verleden. Hij is doelbewust. Hij is meedogenloos. Hij is wraakzuchtig. Egocentrisch. En ik denk dat hij geobsedeerd is door macht.’
Kortom, is Poetin een nieuwe Hitler? Poetin komt vooral over als een benepen en wraakzuchtige man, wiens gedachten niet gestoeld zijn op een ideologie of iets wat daarvoor moet doorgaan, maar uitsluitend gericht zijn op macht en de vermeerdering daarvan. Zijn aard lijkt vooral een lege huls te zijn. In haar biografie met de veelzeggende titel De man zonder gezicht, de macht van Vladimir Poetin, verwoordde Masha Gessen het als volgt: ‘Het Russische regime heeft geen ideologie, geen partij, geen politiek – het is uitsluitend de macht van één man.’ Ook voor Hitler was ‘de wil tot macht’ bepalend voor al zijn gedachten, maar zijn waanwereld was wel complexer van aard en had bovendien een pseudo-religieuze dimensie.
Er is inmiddels veel gespeculeerd over de psychische gesteldheid van Vladimir Poetin. Is hij soms een gevaarlijke gek, zoals Hitler dat ooit was? De verschillen zijn groter dan de overeenkomsten, zo wordt vaak beweerd. Toch is er een opvallende overeenkomst. Zowel Poetin als Hitler zaten in hun eigen beleving volledig klem alvorens zij letterlijk en figuurlijk ‘over de grens’ gingen. Een gewaarwording van beknelling ligt vaak aan de basis van het ontstaan van de waan. In zijn boek Die beginnende Schizophrenie stelt Klaus Conrad dat in de eerste fase bij een waan sprake is van een sterke vernauwing van de belevingswereld. Alles lijkt dan te worden samengeperst en er ontstaat een knagend gevoel van opwinding en angstige verwachting, ongeveer vergelijkbaar met wat een acteur ervaart in zijn plankenkoorts. Daarna begint een onomkeerbare fase van foutieve interpretaties van de buitenwereld.
Daarmee gepaard gaat een overgang in de taal van het metaforische naar het letterlijke. Poetin begon een jaar geleden letterlijk een andere taal uit te slaan. Hij sprak van ‘een militaire operatie’ in plaats van ‘oorlog’. Achteraf beschouwd heeft een vergelijkbare verandering zich ook bij Hitler voorgedaan. Ook bij hem was sprake van een ontsporing van de letterlijkheid. Beeldspraak werd letterlijke waarheid. Joden waren voor hem letterlijk ‘ziekteverwekkende bacillen’ geworden, een verandering in de taal die uiteindelijk psychotische trekken aannam. Is de ontsporing van de letterlijkheid soms het eerste symptoom van de waan?
Hitler zag zichzelf niet alleen als een verlosser, maar ook letterlijk als de belichaming van de geschiedenis. Of dit soort fenomenen op de grens van psychologie en taalkunde zich ook kunnen aandienen bij hedendaagse vormen van complotdenken, die vooral voorkomen in nieuwe vormen van populisme, is een vraag die in deze tijd van zwalkende wereldleiders met soms broeierige waanideeën opnieuw aan de orde komt. Niet alleen de geestesgesteldheid van Poetin vraagt in dit opzicht om een nadere analyse. Ook het taalgebruik van de voormalige president van de Verenigde Staten, Donald Trump, zou een casus kunnen vormen om deze hypothese nader te onderzoeken.
Ook al is de geestestoestand van Poetin minder makkelijk tot een stoornis te herleiden, zeker is dat hij voor zichzelf een fictieve werkelijkheid heeft gecreëerd, met een eigen waarheid en een eigen fatale logica. In haar biografie van Poetin beweert Masha Gessen dat Poetin lijdt aan pleonexia: een stoornis die zich uit in het onverzadigbare verlangen te willen hebben wat anderen toekomt. Kortom, het heeft er alle schijn van dat Poetin vorig jaar inderdaad in een wereld van wanen en complotten is beland.
‘Rusland omarmt de Russische traditie van paranoia, een minderwaardigheidscomplex waarbij Moskou zowel de redder van andere naties is als het slachtoffer van grote complotten,’ zo schreef Tom Nichols vorig jaar in The Atlantic. Daarmee leek een cirkel zich te sluiten die de waanwereld van Adolf Hitler – via de Illuminati, Trump en QAnon – verbindt met de hedendaagse lijders aan viruswaan, met als sluitstuk het paranoïde complotdenken van Poetin.
Dat zijn waan mede veroorzaakt werd door een psychische stoornis, kwam eerder al naar voren in een rapport van het Pentagon uit 2008. Daarmee komt een parallel in beeld met het rapport dat in 1943 door het Amerikaanse Office of Strategic Services (OSS) werd opgesteld over de psychische gesteldheid van Hitler. Het is verleidelijk om de vergelijking tussen Hitler en Poetin door te trekken in een reeks van overeenkomsten, maar zoals gezegd, de verschillen zijn waarschijnlijk groter. Waarmee niet is gezegd dat het gevaar van Poetins waan kleiner is.
