De Russische propagandamedia pompten ondertussen complottheoriën rond. Navalnaja zou haar man zelf hebben vermoord met haar „nieuwe vriend”, of de CIA zou het hebben gedaan. Ook werd gesuggereerd dat hij zou zijn overleden na een injectie met coronavaccin Pfizer – een theorie die afgelopen weekend ook door de Nederlandse politicus Thierry Baudet werd overgenomen.

Dat stond gisteren te lezen in de NRC. Thierry Baudet is blijkbaar nog steeds volledig de weg kwijt. ‘Op weg naar de maan,’ zou Wilders zeggen. Maar hoe uniek is de waanwereld waarin zijn vertroebelde geest is beland ? In oktober 2022 liet Baudet in een interview met een Amerikaanse website weten aanhanger te zijn van complottheorieen: ’Ik geloof dat we geregeerd worden door een wereldwijde samenzwering van kwaadaardige reptielen.’ Daarmee verwoordde- hij de complottheorie van David Icke. Al jaren beweert deze Engelse oud-journalist dat we onder controle staan van een bende buitenaardse ‘reptielen’ die op aarde zijn neergestreken. Zo bezien komt het algoritme van de waan telkens weer bovendrijven op de golfslag van de tijd, en telkens weer in een nieuwe gedaante. 

Daarnaast begonnen veel aanhangers van de actiegroep Viruswaarheid, die zich verzette tegen corona-beleid van de Nederlandse overheid, te dwepen met president Poetin. Baudet liet zijn aanhang op Twitter weten: ‘Poetin toont zich steeds duidelijker de leider van conservatief Europa!’ Bij corona-activisten heerste een groot wantrouwen jegens overheid, waarna een waan weldra zich in het brein kan formeren. Maar  hoe ontstaat zo’n waanwereld precies? In welke fasen verloopt zo’n proces? En wat is de trigger, waardoor zo’n proces in werking treedt, of door anderen in werking wordt gezet? Poetin heeft Baudet nu doen geloven dat hij overleden is door een Pfizer-injectie. Wanneer houdt die gekte eens op?

De dramademocratie van tegenwoordig heeft zich uiteindelijk verschoven naar het terrein van de sociale media, waar in bubbels en informatiefuiken de complottheorieën welig tieren. Een complottheorie geeft niet alleen een pasklare verklaring voor iets wat je niet begrijpt, maar creëert tegelijk ook een gedeeld geheim waarin ogenschijnlijk een spirituele dimensie verborgen gaat. Zo komt God opnieuw tot leven in het complot. Dat lijkt tegenstrijdig, maar dit is in feite de paradox waar het bij elke complottheorie om draait. Het onbekende wordt onschadelijk gemaakt door een nog grotere onbekende in het leven te roepen, en die vervolgens heilig te verklaren in een gedeeld geheim.

 Maar was het met de geboorte van de religie niet net zo gegaan? Het mechanisme van de waan zit niet alleen verborgen in de mythevorming, maar ook in het charisma. Dat is de kern van elke religie en daarnaast ook een wezenlijk kenmerk van de geest die in een waantoestand verkeert en een nieuwe religie van start doet gaan. Er is dan geen herinnering meer aan een eerste be- gin. En als het geheugen hapert, krijgt de waan vrij spel. 

Het onwerkelijk worden van de werkelijkheid is een trend die de laatste decennia in meerdere varianten is opgedoken. Al 2006 werd die trend gesignaleerd in de documentaire HyperNormalisation van de Britse filmmaker Adam Curtis. De term ‘hyperhyper-normalisation’ was afkomstig uit het boek van Alexei Yurchak, Everything was Forever, Until it was No More: The Last Soviet Generation (2005), dat handelt over de paradoxen in het leven van Sovjet-Unie in de laatste twee decennia voor de instorting in het begin van de jaren negentig.

Iedereen in de Sovjet-Unie wist destijds dat het systeem zou vallen, maar niemand kon een alternatief bedenken voor de status quo, waardoor men tegen beter weten in de schijn in stand hield van een goed functionerende maatschappij. Maar het onwerkelijk worden van de werkelijkheid manifesteerde zich niet alleen in de voormalige Sovjet-Unie. Hij zat dieper en had iets van doen met een sluipend verlies van werkelijkheidszin, zoals zich dat ook in het interbellum manifesteerde. 

Wellicht was ook Poetin ongemerkt in een waan beland toen hij in februari 2022 definitief besloot om Oekraïne binnen te vallen. ‘Rusland omarmt de Russische traditie van paranoia, een minderwaardigheidscomplex waarbij Moskou zowel de redder van andere naties is als het slachtoffer van grote complotten,’ zo schreef Tom Nichols op de dag van de invasie in The Atlantic, een uitspraak die daarna door meerdere media werd geciteerd. Daarmee leek een cirkel zich te sluiten die de waanwereld van Hitler – via de Illuminati, Trump en QAnon – verbindt met de hedendaagse lijders aan viruswaan, met als sluitstuk het paranoïde complotdenken waarin Poetin kennelijk was beland. 

Suggestie en autosuggestie zijn de wezensproblemen niet alleen van de massapsychologie, maar ook van de religie, en wellicht zelfs van het dagelijks leven met zijn privé-wanen en complottheorieën. Zonder geloof zou het leven in een gemeenschap onmogelijk zijn. En elk geloof is in wezen een aanname van iets, waar het verstand vooralsnog geen sluitende verklaring voor heeft. Anders gezegd, een aanname van een fictie die zich als een uiterst besmettelijk virus binnen de kortste keren kan verspreiden, met alle kwalijke gevolgen van dien. Het kwaad lijkt dan niet als kwaad te worden herkend. Zo lijkt het ultieme kwaad gepaard te gaan met een waan die niet als waan wordt herkend. Het kwaad in het kwadraat komt voort uit het kwadrateren van de waan, die op deze wijze onzichtbaar is geworden

In september 2022 kondigde Vladimir Poetin een gedeeltelijke mobilisatie aan van 300.000 reservisten. Als reactie daarop vergeleek Patriarch Kirill, het hoofd van Russisch-Orthodoxe Kerk, in een preek het offer van Jezus Christus met het dienen in het Russische leger en vechten voor het vaderland in Oekraïne. Beide offers zouden volgens deze patriarch de zonden wegwassen. ‘Wees niet bang voor de dood. Ga dapper je militaire plicht vervullen,’ zo hield hij de gelovigen voor. ‘Vechten voor het vaderland en het vervullen van militaire dienstplicht wast al je zonden weg. En onthoud dat als je je leven geeft voor je land, je bij God zult zijn in zijn koninkrijk en glorie en eeuwig leven je wachten.’

 De maand daarop sloot deze patriarch zich openlijk aan bij een verklaring van de Russische regering dat de ‘desatanisering van Oekraïne’ het nieuwe doel van de ‘militaire operatie’ was geworden. Zo verklaarde hij letterlijk: ‘De strijd tegen het neoliberalisme is een poging om de Antichrist te stoppen die bezig is om de mensheid te vernietigen.’ Eerder al werd Poetin door Kirill als de ‘uitverkoren duiveluitdrijver’ bestempeld. Zo werd de waan van de religie ingezet om de waan van een despoot te bekrachtigen. Maar ging het in de tijd van Hitler niet net zo? De samenzweringen van de totalitaire macht maken telkens weer gebruik van complottheorieën.

Dat is ook de onheilspellende redenering die opduikt in het denken van Hannah Arendt in haar boek Totalitarisme (1951). Het is het gegeven dat totalitaire bewegingen opereren als ‘geheime genootschappen op klaarlichte dag.’ Dat gegeven creëert de voorwaarden voor een blinde vijandigheid tussen het geheime genootschap van ingewijden en de massa als buitenstaander, een waanwereld van ficties die door aperte leugens in stand wordt gehouden en uiteindelijk resulteert in genocide. 

In deze totalitaire structuur wordt een strakke hiërarchie opgebouwd op basis van graden van ‘inwijding in een geheim’. Het gedeelde geheim wordt dan een substituut voor het onbevattelijke. Van de leden van dit geheime genootschap wordt onvoorwaardelijke gehoorzaamheid en trouw geëist aan de mysterieuze leider, die zelf omringd wordt of geacht wordt omringd te zijn door een kleine groep van ingewijden, die op hun beurt omringd worden door half-ingewijden die een bufferzone vormen tegen de vijandige buitenwereld. 

Zo ontstaat de scherpe tweedeling tussen ‘ons en alle anderen’ met als spiritueel bindmiddel een fictieve wereld van leugens en complotten. Het meest verontrustend is de gedachte dat de geschiedenis – zoals zij zo vaak doet – zich zomaar kan herhalen. Hitler met zijn criminele kompanen in het complot. Poetin met zijn corrupte oligarchen. Telkens weer voltrekt zich een samenzwering op klaarlichte dag.