In zijn beroemde Ascona-lezing in 1951 sprak Jung voor het eerst over het concept van synchroniciteit. Hij introduceerde dit begrip als een manier om betekenisvolle gebeurtenissen te begrijpen die ogenschijnlijk toevallig samenvallen. Jung geloofde dat er meer is dan alleen causale verbanden tussen gebeurtenissen en dat er een diepere, niet-lineaire verbinding bestaat tussen innerlijke en uiterlijke gebeurtenissen. Het verhaal van de gouden scarabee, waarbij een patiënte hem vertelde over een droom waarin ze een gouden scarabee ontving en vervolgens een goud-gekleurde tor tegen het raam tikte, zou een duidelijk voorbeeld zijn van het concept synchroniciteit.
Mulisch was gefascineerd door het zinvolle toeval van de synchroniciteit. Maar in zijn romans zul je het niet terugvinden. ‘Literatuur is de wereld van de zin, gepresenteerd als die van het toeval,’ zo had hij de literatuur gedefinieerd in een beschouwing naar aanleiding van Jung, die werd opgenomen in de bundel De zuilen van Hercules (1990). En juist omdat literatuur naar haar aard zinvol is, waren extreme toevalligheden als Jungs ‘synchroniciteit’’ volgens Mulisch in een roman ontoelaatbaar, tenzij deze verschijnselen uitdrukkelijk als een probleem worden gethematiseerd.
Beeldend kunstenaar Henk van Gerner (1942-2016) vroeg mij ooit een tekst te schrijven over zijn werk. Hij vertelde mij dat hij sterk geïnteresseerd was in de filosoof Hans Vaihinger, een neokantiaans Duits filosoof die ook wel de ‘filosoof van het fictionalisme’ wordt genoemd. Hij ging er vanuit dat alles wat de geest ter verklaring van de wereld bedenkt in feite verzinsels (ficties) zijn.
Ik had nog nooit eerder van deze man gehoord, maar ik werd terstond bevangen door een grote nieuwsgierigheid naar hem. Henk vertelde mij dat hij al jaren op zoek was naar het hoofdwerk van Vaihinger – Philosophie des Als-Ob (1911) – dat volgens hem in geen enkele Nederlandse bibliotheek te vinden was, zelfs niet in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag.
Ik kwam in die tijd – het was midden jaren tachtig – vaak bij boekhandel De Tille in Leeuwarden. Ze hadden daar de bovenverdieping net omgebouwd tot een antiquariaat waar je soms de raarste boeken kon vinden. Het was de tijd dat een bebaarde Michaël Zeeman daar nog de inkoop verzorgde. Ik zie het nog voor me, er zaten wel eens kruimels in zijn baard, die mij altijd deden denken aan ‘de rok van het universum’ in een gedicht van Lucebert.
In het weekend dat ik met de tekst over het werk van deze kunstenaar aan de slag zou, ging ik eerst naar De Tille. Ik liep naar boven naar het antiquariaat en – door een onbekende drang gedreven – stapte ik op een kast af, waar ik op de bovenste plank een boek zag met een fraaie leren band op octavo-formaat met gouden letters op de rug. Ik trok het eruit en zag opeens dat de titel me bekend voorkwam. Het was een exemplaar van Philosophie des Als-Ob van Vaihinger.
Ik heb het gekocht en Henk vervolgens heel even heel gelukkig gemaakt. Toeval bestaat niet. Alles heeft betekenis. De wereld bestaat uit ficties. En als alle ficties zouden spreken voor zichzelf, dan zou de wereld gaan zingen.
In de jaren tachtig deed Henk van Gerner mee aan het kunstproject Procedure X11, waarbij X11 stond voor Ikzelf. Daarvoor schreef ik de volgende tekst die vertaald werd in het Fries.
| Yn ’t skaad fan de proseduere Der bestiet in literêr selskipsspul. Je nimme ien of d’ oare fersebondel, bygelyks fan in Frânske skriuwer begjinnend mei de letter A. Op de earste de bêste side dy’t iepenfalt, begjinne je te lêzen. Dêrnei lústerje jo dizze wurden yn ’t ear fan jo buorman (m/f), dy’t dat herhellet by syn (har) buorfrou (f/m). As dat in tal kearen trochgiet is it resultaat yn njoggen fan de tsien gefallen abakadabra yn it Frysk of Nederlânsk. Yn it tsiende gefal kin der sprake wêze fan it toppunt fan poëzij.De proseduere, wêrfan’t de resultaten yn wurd en byld op de folgjende siden te sjen binne, hawwe yn ‘e fierte wat wei fan dit selskipsspul. Fiif keunstners reagearje stap foar stap op elkoars wurk, dat yn in tefoaren ôfsprutsen folchoarder trochjûn wurdt. Nei in earste omgong ûntstean sadwaande fiif bylden (I, II, III, IV, V) en nei in twadde omgong yn deselde folchoarder nochris fjouwer (VI, VII, VIII, IX). Hjir stûket de rige. It tsiende byld (X) wurdt net útfierd. De keunstner dy’t it fiifde byld (V) makket komt dus mar ien kear oan bod. De ûnderskriften ûntstean nei ôfrin, trochdat elk ien of oar stripferhaal iepenslacht en de earste de bêste ballontekst oan de byld(en) fan in oar tafoeget.Strykt in proseduere mei keunst? Der is ommers ek gjin itensiedersboek foar keunst. Je kinne in prachtich resept foar in pudding betinke, mar it resultaat blykt earst troch te priuwen. Keunstners dy’t mei in konsept wurkje moatte òf it konsept sels ta keunst ferheffe òf it resultaat folslein út hannen jaan op it gefaar ôf dat de pudding ynelkoar sakket. Elke middenwei liedt al gau ta in selskipsspul of – noch slimmer – ta in obskuer surrealistysk brousel. De fiif keunstners, dy’t har ferienige hawwe yn de groep ‘Procedure XII’, binne har tige bewust fan dizze gefaren. Lykwols besykje se yn in rige fan projekten it ûnbekende gebiet te ferkennen dat him befynt yn ’t skaad fan de proseduere.Hieltyd opnij blykt in tefoaren betocht stramyn ûnferwachte resultaten op te smiten. Yn dit projekt ûntstiet der in Babyloanyske spraakbetizing fan byldtalen. Bylden dy’t abstrakt bedoeld binne blike foar in oar in foarstelling te hawwen en oarsom. As in foarstelling ien kear thúsbrocht is, wurdt dy ûnbeskamme oan ’t ljocht brocht en ynfektearret mei weromwurkjende krêft de oare bylden. Elk hat syn eigen grammatika en idioom, wêryn’t de byldtaal fan de oar omtrint smoard wurdt. Mar dochs is der eat dat oerlibbet. Ek de taskôger wurdt meisleept yn ’t spul fan de ‘betsjutter’. De wurden fan de tekstballonnen lykje harren oanien te smeien ta in fers en taaste sels de bylden oan.It is krekt oft it tafal net bestiet. De wurden lykje harren neffens it lot te oarderjen yn in nij ferbân. De taal is net stikken te krijen. Je kinne him as in wjirm yn stikjes hakje, de stikjes bliuwe trochrinnen |