Sommige boeken blijven jarenlang in de kast staan voordat je ze gaat lezen. Zo’n boek is voor mij Handboek voor de jonge generatie van de Belgische filosoof Raoul Vaneigem. Ik heb het ooit eens gekregen van Rients Kooistra, voorheen kunstcriticus van het Friesch Dagblad. Lang geleden liep hij als student kunstgeschiedenis stage bij de Fryske Kultuerried, waar ik toen werkzaam was. Hij vertelde mij dat hij destijds twintig exemplaren van dit boek had opgekocht bij de Slegte. Ik heb het altijd als een soort cultboek gezien van een outsider. Toch ben ik het maar eens gaan lezen. Veel te laat, blijkt nu, want het is een prachtig boek.
Raoul Vaneigem schreef het in 1967, in hetzelfde jaar dat ook La societé du spectacle van Guy Debord verscheen. Misschien is dat ook de reden dat dit boek redelijk onbekend is gebleven. Guy Debord is inmiddels wereldberoemd. Hij wordt algemeen beschouwd als de ideoloog van de Parijse studentenopstand van mei ’68. Zijn ideeën hebben veel invloed gehad op Baudrillard. In die zin vormt Debord een scharnierpunt in de Franse filosofie, die het naoorlogs Hegeliaanse denken scheidt van (en tegelijk ook verbindt met) de postmoderne ‘filosofie van de schijn’ die na 68 in het Franse denken de boventoon is gaan voeren.
Vaneigem heeft als filosoof volgens mij meer te zeggen dan Debord. Beiden vormden in feite de denktank van de Situationalistische Internationale, maar Vaneigem heeft nooit een revival gekend zoals Debord, die door de anti-globalisten in de jaren negentig opnieuw in het zadel is getild. Vaneigem leeft ook nog steeds en Debord is dood. Hij is inmiddels 90 jaar en ik ben eigenlijk wel benieuwd hoe hij op zijn eigen radicale verleden terugkijkt. Vooral zijn gedachten over de tijd en het dagelijks leven spreken mijn aan, wat hij noemt ‘het tijd-ruimte continuüm’ van de alledaags ervaring.
As er één ideaal was waar de situationisten voor stonden, dan was dat wel het herstel van de ervaring van eindeloosheid die ieder mens kent uit zijn kinderjaren. Het authentieke leven in het hier en nu is in de moderne tijd alleen nog mogelijk als kind. ‘Ik verlang naar een wereld waarin ik mezelf kan verliezen’, schreef Debord. Dat is ook in essentie het verlangen dat in mei ’68 oprees vanuit de graffiti-slogans die op de muren van Parijs werden gekalkt. ‘Onder de straatstenen ligt het strand.’ ‘Wees realist, eis het onmogelijke.’ ‘Werk nooit.’ ‘De verbeelding aan de macht.’ ‘Ik houd mijn verlangens voor werkelijk, want ik geloof in de werkelijkheid van mijn verlangens.’ ‘Het is verboden te verbieden.’ ‘Men koopt jouw geluk, steel het.’ ‘Ik ben Marxist van de richting Groucho.’. …
Dat alles getuigt van een diep gevoeld verlangen naar de tijdervaring van het kind. De spektakelmaatschappij de tijd van de mens gestolen en die ontvreemding van de tijd begint a bij de opvoeding van net kind. Vaneigem verwoordt het als volgt :
‘Buiten waken de opvoeders, zij staan te wachten met het horloge in de hand tot het kind weer gaat meedoen met de urendans. Zij hébben de tijd. En eerst ervaart het kind het als inbreuk van buiten af dat de volwassenen hem hun tijd opleggen, ten slotte geeft hij er aan toe, aanvaardt hij het ouder worden. Omdat hij niets af weet van de conditioneringsmechanismen laat hij zich als een jong dier in de val lokken. Wanneer hij beschikt over de wapenen van de kritiek en ze op de tijd wil richten, zullen de jaren hem ver van zijn doel hebben af gedreven. Zijn kinderjaren zal hij als een open wond in het hart dragen.’
Alles valt ten prooi aan het spektakel, zo geloofden de situationisten. Zelfs de kunst. We moeten de krachten breken die dit artistieke spektakel in stand houden. De gegijzelde kunst moet worden bevrijd. De vleugels van de verbeelding moeten teruggegeven worden aan een radicale vorm van subjectiviteit die zich kan uiten in het spel, de vrije creatie, de droom, de liefde, de poëzie, de communicatie…. Het volle leven is in het hier en nu, los van het overleven dat de mens isoleert en vervreemdt van zichzelf. Mensen spelen rollen en een rol kent geen authentiek doorleefd heden. Het spektakel heeft een radicale scheiding teweeg gebracht tussen tijd en ruimte.
Of zoals Vaneigem het zelf verwoordt: ‘Iedere seconde abstraheert mij van mezelf, er is nooit een nu.’ Een doelloos en druk bezig zijn is er doeltreffend op uit dat ieder van ons een reiziger in de tijd wordt, dat we de tijd verdrijven, zoals de uitdrukking zo aardig luidt, en zelfs dat de tijd geheel door de mens heen wordt gedreven. Als Schopenhauer schrijft: “Vóór Kant waren we in de tijd, sinds Kant is de tijd in ons”, dan geeft hij goed weer hoe het bewustzijn door de tijd van de veroudering en decadentie wordt overspoeld.
Achteraf bezien pasen de ideeën van Vaneigem naadloos in het revolutionaire klimaar van de roerige jaren zestig. Hij vindt dat het leven meer zou moeten zijn dan alleen overleven. Daarbij benadrukt dat creativiteit, liefde en spel essentieel zijn voor een vervuld leven. Hij uit ook scherpe kritiek op de kapitalistische maatschappij en pleit voor een omkering van de bestaande machtsstructuren. De huidige maatschappij ziet hij als vervreemdend en hij roept op tot een revolutie die de nadruk legt op zelfverwerkelijking, communicatie en participatie.
Al met al pleit hij oor een leven vol creativiteit, liefde, en spel. Daarbij benadrukt hij het belang van zelfverwerkelijking en persoonlijke vrijheid.. Hij pleit ook voor een meer gefragmenteerde en persoonlijke benadering van begrippen als revolutie en verandering. Daarmee liep hij vooruit op het postmodernisme met zijn kritiek op ‘de grote verhalen’.
In wezen is Vaneigem uit op een herstel van de authentieke tijd-ervaring. Dat zou een terugkeer zijn naar de cyclische tijd van vóór de moderniteit. De ervaring van de volheid van net hier en nu, waarin elke dag weer terugkeert onder een hemels baldakijn met het op- en ondergang van de zon en het herhaalde verloop van de seizoenen. Het is de tijd die niet leegloopt als een badkuip, maar in zijn volheid elk moment weer ervaren kan worden. Niet de tijd die je alsmaar voortdrijft naar de dood. Niet de tijd ook van het spektakel, van waaruit alleen in de benauwde verdoving van het als eeuwig beleefde ogenblik (‘die ewige Jetz-Zeit’) een uitweg biedt. Waar Vaneigem in feite naar streeft is een herstel van de tijdbeleving van de Middeleeuwen, maar dan zonder scheiding tussen hemel en aarde. Hij verlangt naar een nieuwe paulinische tijdruimte zonder God. Zonder spektakel ook, want dat is het enige substituut voor de religie dat ons na de dood van God nog rest.
En toch, er is een filosoof geweest die deze radicale gedachte van de situationisten over de herovering van de tijd trouw bleef tot het eind. Hij verwoordde dat ideaal op zijn eigen manier. Sterker nog, hij voegde de daad letterlijk bij het woord. Uiterlijk leek hij zelfs een beetje op Vaneigem, al is was hij dan tien jaar ouder. Dat was Louis Le Roy (1924-2012). In zijn leven heeft hij er alles aan gedaan om de tijd te heroveren.
Maar waarom kreeg Le Roy niet de tijd?