Achteraf kan het zo zijn gegaan dat Donald Trump op het eind van zijn presidentschap, toen bleek dat hij de verkiezingen verloren had, heel even heeft gedacht dat hij in een slecht toneelstuk was beland. Hij was de hoofdrolspeler geworden in een verhaal dat door een idioot werd verteld en waarbij alle grenzen tussen echt en onecht waren verdwenen. Leefde hij nog in de werkelijkheid of was hij voorgoed in een waanwereld beland? Of moest hij uiteindelijk tot de ontluisterende ontdekking komen, dat anderen niet meer in zijn waanwereld geloofden. In zo’n situatie van ultieme twijfel kan het verstand nog maar één ding doen. Je brengt bij je omgeving een kolossale schok teweeg als bewijs dat je eigen leugenachtige werkelijkheid toch echt de ware werkelijkheid is. Het is dan zaak om de eigen schijnwereld in stand te houden door een daad van vernietiging. Zo niet, dan zal je door de wind van je eigen leugens, die als een storm op je terugkeert, worden weggevaagd. 

Zoiets gebeurde ook bijna na Trumps oproep op Twitter die leidde tot de bestorming van het Capitool. Daarmee kwam heel even een parallel in beeld tussen het Duitsland van de jaren dertig en het Amerika van 2021. Wat was er gebeurd wanneer Trump op het idee was gekomen van een eigen versie van de Reichstag-brand, de door de nazi’s in scène gezette aanslag door een communist, een fake-drama, waardoor Hitler de totale macht naar zich toe kon trekken? Uiteindelijk liep het niet goed af met Trump. Dat is misschien de enige hoop die dit soort gevaarlijke waanlijders te bieden heeft. Ze vallen uiteindelijk in hun eigen zwaard. De vraag is alleen, hoeveel er in de wereld vernietigd moet worden, voordat deze climax is bereikt. 

We leven steeds meer in een wereld, waarin de kopie het origineel is gaan overtreffen. De kopie heeft zich geëvolueerd tot iets wat zelf geen origineel meer heeft en daarmee het origineel naar de kroon steekt. We leven een nepwereld. In Nederland beschikken we over wat Geert Wilders met een demagogisch verfijnd gevoel voor tijdgeest een ‘nep-parlement’ en een ‘nep-democratie’ heeft genoemd. Wilders zelf is mogelijk een ‘nep-politicus’, die ondertussen echter is dan echt. Ook Donald Trump was voor velen een ‘nep-figuur’, totdat hij tot president van de Verenigde Staten werd gekozen.

Cruciaal in dit soort ontwikkelingen is, dat er een fake-versie van de maatschappij ontstaat, of op zijn minst dat dit door velen als zodanig wordt ervaren. Je zou het een vorm van collectieve waan kunnen noemen. Iedereen maakt in zo’n intensieve mate deel uit van een als onwerkelijk ervaren systeem, dat het onmogelijk is geworden om nog buiten dat systeem om de werkelijkheid als echt te kunnen er- varen. Het complot wordt dan de herrezen God, omdat de waan een gat in de werkelijkheid heeft gedicht, waar voorheen God precies inpaste. 

‘Als niets waar is en alles slechts als een verhaal wordt opgevat, dan hoef je alleen maar een nieuw dominant verhaal te creëren om de huidige politieke orde te ondermijnen.’ Dat beweert Susan Neiman in haar boek Verzet en rede in tijden van nepnieuws (2017). Postmodernisme en neoliberalisme lijken elkaar goed te vinden in een tijd, die ook wel gekenschetst wordt als het ‘post-waarheid-tijd- perk’. Neiman schreef dit essay als een tirade tegen wat zij ‘de tijd- geest’ noemde toen Donald Trump in het najaar van 2016 tot president van Amerika was verkozen. Daarmee suggereerde Neiman, dat het verspreiden van nepnieuws vooral ideologisch bepaald is. 

Nepnieuws staat in dienst van populistische charlatans, die streven naar uitbreiding van hun macht. Het neoliberalisme is gebaseerd op de gedachte dat de enige echte waarden marktwaarden zijn. Het postmodernisme baseert zich op de gedachte, dat iedere aanspraak op waarheid kan worden gedeconstrueerd tot een poging om aan- spraak op macht te maken. Daarnaast heeft volgens Neiman een idee uit de evolutionaire psychologie postgevat, namelijk dat in iedere menselijke handeling een basisdoel kan worden herkend: zoveel mogelijk kopieën van de mens voortbrengen. Al die zogenaam-de ideologieën zijn zodanig deel gaan uitmaken van de heersende opinie, dat ze niet meer als ideologie worden ervaren. Trump was volgens Neiman de volmaakte personificatie van dit consortium van nep-ideologieën. 

In dit soort gedachten is een schaduw herkenbaar van het neo-marxisme, waarin alles gereduceerd wordt tot een onderliggende ideologie, die de ware relaties in het leven aan het oog onttrekken. In feite zijn we allemaal marxisten geworden, zo beweert Neiman. Het monsterverbond tussen postmodernisme en neoliberalisme heeft ons tot speelbal gemaakt van paranoïde gedachten omtrent onzichtbare krachten van verscholen nep-ideologieën. 

Maar is dit niet te simpel gedacht? Wordt hiermee niet voorbijgegaan aan het werkelijke drama van het postmodernisme: het wegvallen van de grote ankerpunten in de menselijk denken, waarmee het omarmen van een waarheid voorheen gewaarborgd was, niet alleen in de religie, maar ook in ‘de grote verhalen’ uit de tijd van het modernisme. Die ankerpunten van de menselijke geest waren verbonden met een stelsel van maatschappelijke instituties. Maar de wereldbeelden zijn versplinterd en de scherven vliegen nog steeds in het rond. 

Dat neemt niet weg, dat die scherven nog altijd vragen oproepen. Hoe was het bijvoorbeeld met Europa vergaan als Hitler niet de oorlog aan de communisten had verklaard? Dat soort vragen verscheen en verdween, zoals het ook het postmodernisme zelf een fenomeen was van ‘verschijnen en verdwijnen’. In de hedonistische jaren negentig leek het even of de wereld zich van geen kwaad bewust was. Hitler verdween van het toneel, maar dook ook telkens weer op. Ook Hitler werd een verhaal, een fictie, een mogelijkheid die zou kunnen bestaan, niet alleen in het verleden, maar ook in het heden of zelfs in de toekomst. Dat was precies wat het postmodernisme met Hitler heeft gedaan. Het fenomeen werd gevangen in een web van fictieve verhalen, want de waarheid zelf, ook de historische waarheid, was opgehouden te bestaan. 

(fragmenten uit mijn boek: Hat algoritme van de waan. Naoorlogse geschiedenis door de ogen van een babyboomer, 2023)