“Wat echt interessant was, is dat mensen op een serieuze manier met hem praatten. Ze kwamen niet om grappen te maken,” zei kapel-theoloog Marco Schmid, die het project leidde. De meeste bezoekers waren tussen de 40 en 70 jaar, en volgens het rapport vonden meer katholieke bezoekers de ervaring stimulerend dan protestantse. Schmid benadrukte snel dat de “AI Jezus” – gepresenteerd als een “Jezus-achtige” persona – een artistiek experiment was om mensen te laten nadenken over de kruising tussen het digitale en het goddelijke. Het was niet bedoeld als vervanging voor menselijk contact of sacramentele biechten bij een priester, noch als middel om pastorale middelen te besparen.’
Aldus een passage uit een artikel dat ik kreeg toegestuurd van mijn zoon Jurriaan. Het gaat over een AI-gegenereerde Jezus van Nazareth, die je kunt aanspreken en vragen kunt stellen. AI Jesus’ avatar tests man’s faith in machines and the divine, zo luidt de titel. Alles wat de AI-Jezus zegt is nieuw, maar wel afgeleid van een algoritme dat is gedestilleerd uit authentieke bronnen die in een kunstmatige brein zijn ingevoerd. Er is zelfs een zichtbaar hologram van Jezus gemaakt, die achter het donkere gaas van een biechtstoel zit. Wat wil je nog meer? Dit lijkt me de ideale oplossing voor het tekort aan priesters binnen de Rooms-Katholieke Kerk. Het Vaticaan worstelt nog met deze uitdagingen – en mogelijke kansen – die voortkomen uit de explosieve publieke interesse in kunstmatige intelligentie. Dit begon allemaal zo’n twee jaar geleden, toen generatieve kunstmatige intelligentie wereldwijd de aandacht trok met de lancering van Open AI’s ChatGPT.
Chatbots worden tegenwoordig aangedreven door algoritmische modellen die getraind zijn op enorme hoeveelheden tekst en andere data. Ze bootsen spraak na en genereren schijnbaar unieke en mensachtige reacties. Het gaat dus allemaal razendsnel. Nog even en we kunnen ieder bekend persoon uit de geschiedenis, over wie voldoende geschreven bronnen bekend zijn, nabootsen met kunstmatige intelligentie. Vandaag ben ik 77 jaar geworden. Gezien het grote aantal blogs dat ik inmiddels geschreven heb, hoef ik mij voor de toekomst na mijn dood wellicht geen zorgen te maken. Na mijn dood zal ik gewoon doorleven in een AI programma dat elke dag een nieuw blog van Huub Mous publiceert, waarbij niemand de hand van AI zal herkennen. Zo zal ik opstaan uit de dood, door middel van AI…. Kijk, daar is ie weer! Misschien verkeer ik al niet meer in het land der levenden, en is het blog dat u nu leest, gegeneerd door AI.
Who knows?
Maar hoe zit het met kwaadaardige toepassingen. Ik denk bijvoorbeeld aan de mogelijkheid om de persoon van Adolf Hitler opnieuw tot leven te roepen met kunstmatige intelligentie. In 2012 werd er een film over Hitler uitgebracht, gebaseerd op de gelijkname roman Er ist wieder da van Timur Vermes. Daarin komt Hitler opnieuw tot leven. Hij is na een decennialange slaap plotseling wakker geworden in Berlijn. Er heeft zich een soort wonder voltrokken, een vreemde goocheltruc. De hoofdpersoon speelt even met de gedachte dat hij het slachtoffer van een complot is geworden. Hij zou in een waanwereld beland kunnen zijn, zoals mensen in een psychotische waan kunnen denken dat ze Jezus zijn.
Volgens Fokke Sierksma was Jezus zelf ook in de waan beland dat hij de Messias was die gekomen was om de mensheid te verlossen. Aan het slot van zijn boek Een nieuwe hemel en een nieuwe aarde verwijst Fokke Sierksma naar Albert Schweizer die al in 1913 een boek had geschreven met de spraakmakende titel Die psychiatrische Beurteilung Jesu. In dit boek onderzocht Schweitzer hoe Jezus vanuit een psychiatrisch perspectief zou kunnen worden beoordeeld. Schweitzer reageerde daarmee op pogingen van sommige tijdgenoten om Jezus te diagnosticeren met psychische stoornissen, zoals grootheidswaan of paranoia, op basis van zijn uitspraken en gedrag in de evangeliën.
Schweitzer stelde dat het oneerlijk en onwetenschappelijk is om Jezus te beoordelen met moderne psychiatrische criteria zonder rekening te houden met de historische en culturele context waarin hij leefde. Hij benadrukte dat Jezus’ woorden en daden begrepen moeten worden in het kader van het joodse eschatologische denken uit die tijd.Schweitzer was ervan overtuigd dat Jezus zichzelf zag als een profeet en dienaar van God, die het koninkrijk van God wilde verkondigen en een belangrijke rol speelde in de joodse verwachtingen van het einde der tijden.
Dit betekent dat wat modern als ‘extreem’ of ‘abnormaal’ kan overkomen – psychotisch gedrag bijvoorbeeld -, in die tijd mogelijk een coherente en begrijpelijke manier van denken en handelen was. Ook bekritiseerde Schweitzer de onderzoekers, zoals psychologen en theologen, die Jezus’ uitspraken psychologisch probeerden te duiden zonder rekening te houden met de religieuze en culturele setting. Hij vond dit reductionistisch en weinig genuanceerd. Met zijn boek verdedigde Schweitzer niet alleen Jezus tegen pathologisering, maar droeg hij ook bij aan een breder begrip van hoe historische figuren moeten worden bestudeerd.
Schweizers werk benadrukte het belang van de historische context en waarschuwde tegen het projecteren van moderne normen en denkbeelden op het verleden. Volgens Sierksma zou de paternalistische houding van Schweizer ten aanzien van de Afrikanen voor wie hij werkte, ertoe geleid hebben dat hij zich helaas nooit met de Afrikaanse vomen van acculturatie en messianisme heeft bezig gehouden Anders zou Schweizer zijn analyse van het vroegste christendom met een vergelijkende antropologische studie hebben kunnen verbeteren, en mogelijk ook tot de ontdekking zijn gekomen dat Jezus van Nazareth zelf behept was met een messiaswaan.
Maar terug naar het boek Er ist wieder da over de terugkeer in het hier en nu van de pseudo-messias Adolf Hitler. Je kunt deze roman ook anders lezen dan hij door de auteur is bedoeld. En als gedachte-experiment ben ik dat ook gaan doen. Alsof ik uit de waan kon treden, waarin de auteur mij wil brengen, de waan namelijk dat we hier met de echte Hitler te maken zouden hebben. Anders gezegd, ik bracht mezelf in de waan dat ik een roman las die handelt over de waan. Het boek is geschreven in de ik- vorm.
Dus de twijfel van binnenuit of Hitler wel de echte Hitler is, had zich zomaar kunnen aandienen. De ‘ik-figuur’ had zichzelf dan de volgende vragen kunnen stellen: ‘Ben ik Hitler wel? Ben ik niet een acteur die Hitler speelt? Of ben ik een waanzinnige, die denkt dat hij Hitler is?’ Het wordt nog iets moeilijker als de één tegen je zegt: ‘Jij bent Hitler’, en de ander zegt: ‘Jij spéélt dat je Hitler bent’. Wie heeft er dan gelijk? Waarnemingen kunnen verschillen. Wat voor de één een onomstotelijke waarheid is, is voor de ander een vorm van zelfbedrog. In de waan is die verwarring ten top gevoerd.
Identiteit wordt in de waan een problematisch fenomeen. Als de hoofdfiguur ten onrechte zou denken dat hij de echte Hitler was, moet hij een gestoord identiteitsbesef hebben. Het besef een persoonlijke identiteit te hebben, wordt niet alleen veroorzaakt door een constant waargenomen beeld van je eigen ‘ik’, maar ook door de gelijktijdige bevestiging van het feit dat ook anderen dat constante beeld waarnemen. Maar die mogelijkheid laat de schrijver van Er ist wieder da onvermeld. Zoals ook elke toespeling op de religie of een godsdienstwaan in dit boek achterwege blijft, zelfs de mogelijke gelijkenis tussen dit verhaal over de terugkeer van Hitler en het christelijk geloof, dat leert dat Christus daadwerkelijk terug zal keren op aarde. In feite zou de titel van dit boek eerder van toepassing kunnen zijn op Jezus van Nazareth dan op Adolf Hitler.
Toen ik mijn inleiding aan het schrijven was over symposium over Fokke Sierksma, stuitte ik opnieuw op de messiaswaan van Hitler, een fenomeen dat me al jaren intrigeert. Mijn verhaal op het symposium mocht maar een half uur duren, dus uiteindelijk heb ik de passage de messiaswaan van Hitler geschrapt. Maar in het kader van het recente nieuws over de AI-gegenereerde Jezus van Nazareth, leek het me goed om deze geschrapte passage vandaag alsnog in mijn blog op te nemen. De tijden veranderen en door de komst van AI kan zich wereldwijd zomaar een cultuurschok aandienen die de trekken krijgt van een acculturatieproces met de daarbij horende messianistische verschijnselen. Echt of onecht, dat doet er dan niet toen. Sterker nog, nep is helemaal echt tegenwoordig.
Dit was de passage die ik mijn mijn verhaal heb weggelaten.
***
Behalve dat Fokke Sierksma geen verbanden zag tussen de acculturatie-problematiek en de snelle secularisatie van de jaren zestig, heeft hij ook niet verwezen naar het veel grotere acculturatieproces dat zich manifesteerde in de cultuurcrisis in Duitsland tijdens de Weimar-periode. Waarom had hij in dit verband geen oog voor de messianistische trekken in de getroebleerde persoonlijkheid van Adolf Hitler, waar veel naoorlogse historici en cultuurfilosofen op gewezen hebben? Veel van Sierksma’s kenmerken van het messianisme passen naadloos op de waanwereld van Hitler.
Om wat voorbeelden te noemen, volgens Erich Fromm was Hitler een schoolvoorbeeld van ‘een ontworteld mens’. Hij was afkomstig uit het achterland. Zijn jeugd werd bepaald door het typisch Oostenrijkse katholicisme met een gnostisch-dualistische hang naar zuiverheid en duistere keerzijde daarvan. Hitler viel al vroeg van zijn geloof af. Hij kreeg een messianistisch visioen na een shellshock vanwege een gasverblinding, die hij had opgelopen in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog. Hitlers politieke carrière begon in 1919, toen hij – evenals Jezus van Nazareth – 30 jaar oud was.
Zonder deze overeenkomst met de messianistische coming out van Jezus te vermelden, beweert Hitler-biograaf Peter Longerich dat Hitlers latere en uitzonderlijke carrière niet te verklaren is vanuit de eerste dertig jaar van zijn leven. Hitlers op rassenwaan en knip-en-plakwerk gebaseerde ideologie werd gekenmerkt door syncretisme. Als zelfverklaarde Messias had hij een organiserende Paulus-figuur gevonden in Joseph Goebbels. En wat het ergste was, Hitler wilde het arische ras zuiveren van de Joodse bacillen van het kwaad, en zo een Duizendjarig Rijk stichten als ‘Een nieuw hemel en een nieuwe aarde’
Om kort te gaan, messianisme kan uitlopen op een vermeende hemel op aarde, maar ook op een hel op aarde. Messianisme leidt doorgaans tot een strakke scheiding tussen goed en kwaad, maar soms ook tot een totale omkering van goed en kwaad. Wonderlijk dat Sierksma dit macabere, eigentijdse aspect van het messianisme niet heeft willen of kunnen benoemen. Wellicht kwam dat omdat hij zelf – psychisch gezien – een oorlogsinvalide was met een posttraumatisch stress-syndroom. De oorlog had hem scherpzinnig gemaakt, maar in sommige opzichten ook blind.