‘Zoals de Europeaan de laatste zes eeuwen van pelgrim Gods tot toerist van de wereld is geworden, zo is de – binnen de autoritas van de Kerk behoede – middeleeuwse ruimte geleidelijk geopend voor de autoriteit van de ervaring van de wereld. Het menselijk bestaan zal steeds minder een pelgrimstocht van de ziel worden […]
Olphaert den Otter, De Buitenplaats, 2010. In 2010 was in Museum Belvédère in Oranjewoud de tentoonstelling Beroerd Landschap te zien. Het was een groepstentoonstelling met werk van Olphaert den Otter, Renie Spoelstra, Raquel Maulwurf, Henri de Haas. Inmiddels leven we dertien jaar later en verschijnen vrijwel dagelijks berichten in de media over bosbranden en overstromingen […]
‘Langs de Waddenkust zijn tal van bijzondere plekken te ontdekken, maar dat is bij het grote publiek nog vrij onbekend. De landschapstriënnale Dynamische Waddendelta moet daar in september verandering in brengen. ,,Wij willen met deze landelijke manifestatie de Waddenkust letterlijk en figuurlijk op de kaart zetten”, zegt Els van der Laan, landschapsarchitect in Sneek en directeur […]
Keunstmjittige yntelliginsje en de klean fan ’e skriuwer Sa’t yn it mearke fan Andersen de oplichters de keizer oertsjûgje harren nepgewaad te dragen, kin Keunstmjittige Yntelliginsje de rol fan de tradisjonele skriuwers en auteurs bedriigje. As KY-systemen hieltyd mear avansearre wurde en by steat binne om heechweardige literêre wurken te produsearjen, kin dit liede ta […]
In de zomer van 1966 was ik voor het eerst in Rome. Vorige week was ik er weer. Ietsje ouder dan toen, maar toch ook jonger dan gisteren. De tijd vliegt maar keert soms ook op zijn vroegere schreden terug, waardoor alles in een ander licht komt te staan. Toen ik jaren geleden een rondreis […]
Bovenstaande foto werd vorige week genomen in Rome. Footloose… Alles lijkt onder controle. Maar nu ik weer terug ben in het hoge noorden, lijkt mijn lichtvoetige state of mind opeens ver weg. De laatste maanden word ik bezocht door een opstandige droom die steeds weer terugkeert. Vannacht was hij er weer. Ik zit midden in […]
‘Ja mijne heren, de beste gids van Rome komt uit Sittard. Het is een klein stevig gebouwd mannetje, met borstelige, witte wenkbrauwen, een witte snor en een wit baardje dat aan de stevige kin vol moed begonnen is, maar zich dan plotseling bedenkt en er ineens mee uitscheidt. Hij draagt een wit hemd, dat van […]
In juli 1966 was ik een week lang in Rome. Mijn gymnasiumtijd lag bijna achter mij. Misschien wel mijn hele jeugd. En juist in die kortstondige luwte van de tijd heb ik door deze eeuwige stad gedwaald, over de Via Appia gelopen, een hele avond lang in een botsautootje gezeten op de kermis in Trastevere. ‘I […]
In zijn boek Siegfried (2001) schrijft Harry Mulisch het volgende: ‘Hitler zit in de hel. Maar omdat hij zelf van stoute dingen houdt, is het voor hem de hemel. In de hemel zitten alleen joodse mensen, dus dat is voor hem de hel. Voor straf zou hij dus eigenlijk in de hemel moeten zitten.’ […]
In het boek van Harry Mulisch De ontdekking van de hemel (1992) wordt het verhaal afgewisseld door intermezzo’s in de vorm van een dialoog vanuit de hemel. Vaak wordt beweerd dat deze gesprekken worden gevoerd door twee engelen. Ze spreken over de Chef (God), maar ook over een luciferische tegenkracht (De Duivel, Lucifer). Zelf heb […]
Zo luidt een passage uit een van de ‘gesprekken vanuit de hemel’ in Mulisch’ boek De ontdekking van de hemel (1992). In deze passage (op pagina 676) komt de kern aan het licht, waar het in het complexe verhaal van dit boek om draait. Er is iets grondig misgegaan met de menselijke beschaving. De techniek […]
Het werk van Harry Mulisch uit de jaren vijftig en zestig weerspiegelt in veel opzichten het optimistische geloof in technologische vooruitgang dat destijds heerste. We beleven nu opnieuw zo’n tijd van snelle technologische vooruitgang. De komst van Kunstmatige Intelligentie (KI), met schrijfprogramma’s als ChatGPT, werpt mogelijk een nieuw licht op het ambacht van het schrijven. Wat […]
In maart 2016 voelde Microsoft zich gedwongen om Tay, een AI-programma, dat zich richtte op millennials, in een vat met gesmolten staal te dompelen. Het bedrijf besloot deze chatbot te dumpen nadat hij scheldwoorden tegen mensen begon te tweeten. Hij was een overtuigde neonazi geworden en verklaarde tegen iedereen dat Hitler groot gelijk had gehad […]
Passagier voor Frankfurt is een roman geschreven door Agatha Christie en werd oorspronkelijk gepubliceerd in 1970. Ze was toen tachtig jaar oud. Het verhaal speelt zich af tijdens de Koude Oorlog en omvat elementen van spionage, samenzwering en politieke intriges. Het boek volgt de hoofdpersoon, Stafford Nye, die wordt benaderd door een aantrekkelijke vrouw op […]
In een kleine, stoffige kamer, verscholen achter dikke gordijnen en vergeten boeken, lag de tijd te sluimeren. Het was een tijd diep geworteld in de aarde, met wortels die teruggingen tot de donkere dagen van gisteren. Het was het verleden, verstopt onder lagen van vergetelheid en verloren herinneringen. Maar op een dag werd het ontwaakt […]
‘Het is of onze jeugdherinneringen zorgvuldig in ons onderbewustzijn opgeborgen liggen als de waardepapieren in de kelders van een bankgebouw. Zij wachten daar rustig totdat een stoutmoedige bankrover hen uit hun isolement verlossen komt. Die bankrover is de ouderdom.’ Dat zijn mooie woorden van Bertus Aafjes. Die bankrover verlost op gezette tijden ook mijn jeugdherinneringen […]
De jaren vijftig zijn in mijn herinnering de tijd van de open horizon, de uitgestrektheid van het landschap, de tijd van lege snelwegen en nieuwe buitenwijken in Amsterdam, waar de nieuwe ruimte werd volgebouwd met betonnen flats. Het was een vlucht vooruit in de ruimte en in de tijd, een ervaring van de uitgestrektheid van […]
Misschien is het alleen nog de waan die een schel licht op de wereld doet vallen. Wie haar te lang aankijkt verandert in een stenen beeld, zoals het oog van Medusa dat deed. Een mens heeft misschien wel de waan nodig om definitief te beseffen dat er iets grondig mis is. Het normale leven kent […]
‘O God, leer ons onszelf te verstaan en te begrijpen dat wij ons oneindig ver verwijderen van hetgeen ons hart ten diepste verlangt.’ Wijze woorden. Ze zijn van Teresa van Avila, een mystica uit de zestiende eeuw, die net als alle grote mystici achteraf gezien kan worden als een groot psycholoog. De woorden zijn direct […]
Als ik het over de geschiedenis heb, zoals nu, ben ik Hitler gauw voorbij, want hij hoort niet tot de geschiedenis. Het beste wat men van zijn daden kan zeggen, is dat zij gebeurd zijn. Historisch is hij uitsluitend interessant in zover anderen, Chamberlain, Stalin, iets met hem hebben gedaan, of hadden willen doen. Historisch […]
‘Harry Mulisch gelooft niet meer in de roman. Met die kop opende op 2 oktober 1968 de kunstpagina van De Volkskrant.’ En met deze zin opende Thomas Vaessens zijn boek De revanche van de roman (2009). Maatschappelijk engagement was zo’n vijftien jaar geleden weer terug in de roman, terwijl dat lange tijd was weggeweest. Vaessen […]
De kunst van de naziperiode was slechts een kortstondige periode in de kunstgeschiedenis van de twintigste eeuw, maar wel een periode die diepgaande vragen oproept. In die tijd stond het klassieke schoonheidsideaal voorop. De nazi’s waren anti-modern, maar waren zij daarmee ook klassiek, classicistisch of op zijn minst neoclassicistisch? Beantwoordde hun kunst aan de normen […]
Geachte Huub Mous, De boeken van Van den Berg staan in de bibliotheek van Mulisch. Hans Ree vroeg Mulisch wat hij vond van mijn boekje, dat hij nogal wat van Van den Berg had overgenomen? Hij gaf dit toe maar bracht een verschil aan: voor Van den Berg was het ernst en voor Mulisch was […]
Wie gedesoriënteerd of ontworteld raakt, wie zijn toekomst verliest of zijn geloof is niet direct geneigd om de toevalligheid te erkennen die de werkelijkheid in al zijn registers doordringt. Men gaat dan op zoek naar een wetmatigheid die houvast kan bieden en die het ‘toeval van de werkelijkheid’ misschien enigszins kan elimineren. Als die wetmatigheid […]
Geachte Huub Mous, ik lees je blog met graagte over Mulisch en zoals eerder Vestdijk. Ik wijs je op mijn website NieuweMetabletica en daarin ‘invloed’ over Harry Mulisch en de metabletica, wellicht is het interessant voor jou. Deze mail ontving ik van de week van Ruud Hemel. Dit is zijn website NieuweMetabletica. Heel vriendelijk zo’n reactie […]
De roman Het stenen bruidsbed (1959) van Harry Mulisch gaat over het bombardement op Dresden in 1945. Norman Corinth, een Amerikaanse piloot die bij dit bombardement betrokken was, bezoekt Dresden negen jaar later, in 1956. Kan deze roman gezien worden als een literaire weergave van zijn schuldverwerking? Dat vroeg ik aan ChatGPT. Dit was het […]
‘Volgens Reich was de symbolische kracht van het hakenkruis zo groot, omdat het op het. Onbewuste gevoelsleven werkte als de uitbeelding van twee parende gestalten. Ook het mysticisme kwam voort uit seksuele perversiteit; alleen veranderde het nationaalsocialisme het masochistische karakter van de oude patriarchale religie (het christendom) in een sadistisch mysticisme. Evenals de Kerk behoort […]
Is het mogelijk dat wij iets niet zien, omdat we het gewoon niet kunnen zien, of misschien niet méér kunnen zien, verblind als we zijn door de denkbarrières die in ons eigen wereldbeeld verankerd liggen? De opvatting bijvoorbeeld dat ongeloof een functie is van de groei van kennis, een noodzakelijk gevolg van voortschrijdend inzicht binnen […]
In een aantal romans van Mulisch is sprake van een doorbraak van ‘het Niets, het ‘Sein an sich’, het onbewuste gebeuren, in casu alles wat voorbij het bewustzijn ligt, voorbij de taal ook en de sociale code. In de waanzin bijvoorbeeld, waarin de pure natuur zich doet gelden, in de verboden ‘tegengeschiedenis’ van het Niets. […]
‘Ik ben van plan een verhaal te schrijven, waarin een vent bezig is een verhaal te schrijven. En in het verhaal weer, dat die tweede vent schrijft, is ook een vent bezig een verhaal te schrijven. En in het verhaal weer, dat die vent schrijft, is weer een vent een verhaal aan het schrijven….en zo […]
‘De hele aarde wordt een lichaam met een bewustzijn, en straks het zonnestelsel. En dan de Melkweg, en na miljarden jaren alle sterrenstelsels in het heelal: en alomtegenwoordig sujet, gegroeid uit de van huis en hof verjaagde mensenziel.’ Dat schrijft Mulisch in De versierde mens (1955). In De compositie van de wereld (1980) is sprake […]
‘De ontdekking van de hemel‘ van Harry Mulisch en ‘The Marriage of Heaven and Hell‘ van William Blake zijn beide literaire werken die zich bezighouden met thema’s als religie, metafysica en de relatie tussen hemel en aarde. Ze delen echter ook significante verschillen in stijl, inhoud en culturele context. Zowel Mulisch als Blake verkennen diepgaand […]
Onbeweeglijk bleef Archibald Strohalm op de drempel staan. Een armlengte voor zijn neus stond onder schelle gloeilampen een enorme machinerie, die bijkans de hele, verduisterde suite opvulde. Een meterslange, meters brede, meters hoge wirwar van kabels, stangen, draden, platen, buizen, lampen, kolven, bollen en water en wat er maar op aarde te vinden is. Namelijk […]
