‘Wanneer men afziet van grove uitspattingen en gewoonteprostitutie (tempelprostitutie), waarin deze sacrale promiscuïteit gemakkelijk ontaarden kan, is het immers het beleven van de liefde in gemeenschap, dat hier beslissend is geworden: men maakt elkaar gelukkig, men maakt zoveel mogelijk mensen gelukkig! Vooral rondom de sociaal-religieuze ideologieën, die in hoofdzaak op de gelijkheidsgedachte berusten, moet men […]
Vorig jaar bezocht ik de Scuola San Rocco in Venetië om daar de plafondschilderingen van Tintoretto te zien. Sinds 1972 was ik hier niet meer geweest. Opnieuw raakte ik diep onder de indruk van de duizelingwekkende ruimte die zich opende voor mijn ogen, een ruimte waar de hemelpoort wijd open leek te staan. Wat voor […]
Het boek Afscheid van Simon werd geschreven door de weduwe van Vestdijk: Mieke Vestdijk-Van der Hoeven. Het zijn onderhoudend geschreven memoires die een goede aanvulling vormen op de Vestdijk-biografieën van Hans Visser en Wim Hazeu. Het exemplaar het boek dat ik zelf ooit kocht is gesigneerd is door the widow herself. Het boek beslaat voornamelijk de periode […]
Het statistisch gegeven dat er op het platteland relatief veel suïcides voorkomen, vormde een belangrijk uitgangspunt voor het boek De laatste dagen van de dorpsgek van Anne-Goaitske Breteler. Deze helder geschreven studie naar de ‘geestelijke gezondheid op het platteland’ is inmiddels in meerdere recensies met lof overladen. En terecht. Het is een prachtig boek. De stijl is helder […]
‘ Als de Grieken tirannen zijn, zijn de Duitsers voorbestemde slaven. Griekenland heeft de hele ontwikkeling van de moderne beschaving ingrijpend veranderd en heeft haar denken, haar normen, haar literaire vormen, haar beelden, haar visioenen en dromen overal waar ze bekend werd, opgelegd. Maar Duitsland is het ultieme voorbeeld van haar triomfantelijke spirituele tirannie. De […]
‘Ik begreep opeens wat het betekende schrijver te zijn: Men leeft voortdurend naast zichzelf; neen, het is erger, men leeft – hoe moet ik mij uitdrukken – men leeft als het ware dwars door zichzelf heen, zoals dat standbeeld hier in de tuin met één been over zijn gewonde vriend heenstapt en zich niet meer […]
‘Een biograaf, aldus Voltaire in Vestdijks roman, moet over bewijsplaatsen kunnen beschikken – zegslieden, als het kan documenten – , waarnaar te verwijzen is en die iedereen desgewenst kan raadplegen. ‘Of ik moet door redenering, door deductie, de waarschijnlijkheid van een feit zo hoog worden opgevoerd, dat geen redelijk mens nog naar een bewijzen vraagt. […]
‘Wie met een zucht van verlichting spreekt over ‘het verleden’, vergist zich. Het Europa van Rafael en Goethe heeft met het Europa van nu evenveel te maken als een emmer koeiemelk met de geschifte derrie, die ontstaat als er een scheut azijn in gekwakt wordt. Al hebben wij het zure water weer zo’n beetje democratisch […]
Als ik schrijf, transformeert mijn ‘ik’ zich in iets wat het nooit eerder geweest is. Een tekst is een vloeibaar proces waarin de lezer telkens weer een nieuw spoor trekt in een weefsel van tekens, waaruit een tekst is opgebouwd. Wie ‘ik’ schrijft, is die ‘ík’ niet, nooit geweest ook. Maar hoe zit het dan, […]
‘Wij leven in een bezeten wereld. En wij weten het. Het zou voor niemand onverwacht komen, als de waanzin eensklaps uitbrak in een razernij.’ Sinds Johan Huizinga deze beroemde woorden optekende als openingszin van zijn boek In de schaduwen van morgen (1935), hebben verschillende schrijvers en filosofen de wereld beschreven als waanzinnig, psychotisch of anderszins […]
‘Op 17 mei 1965 gaf Reve in een prijsopgave in briefvorm aan dat hij hetzelfde bedrag wilde hebben voor de vertaling van Tiny Alice. Met de brief retourneerde Reve het exemplaar van het toneelstuk dat Oster hem had toegezonden. Het gaf de volgorde van onderhandelingen aan. De tekst werd uiteindelijk vertaald door Ernst van Altena. […]
We leven in een tijd van identiteitspolitiek, opkomend populisme en nationalisme. Wereldwijd lijkt er sprake van een toenemend verlangen om ergens thuis te horen in een wereld die geen thuishaven meer kent. Maar is het wel goed om toe te geven aan dat verlangen? Nationalisme heb je in soorten en maten. Er bestaat tegenwoordig zelfs […]
‘De liefde is de tijd en de plaats waarin het ‘ik’ zich het recht voorbehoudt buitengewoon te zijn. Soeverein, zonder ook maar individu te zijn. Verdeeld, verloren, vernietigd, maar door de imaginaire vereniging met de geliefde ook samenvallend met de oneindige ruimten van een bovenmenselijke psyche. Paranoïde? In de liefde ben ik op het toppunt […]
Titiaan, Het villen van Marsyas. De christelijke iconografie is een opsomming van horrorverhalen: kruisingen, brandstapels, onthoofdingen… Maar ook in de Griekse mythologie zijn er heel wat martelingen op een pakkende wijze beschreven. Wat dat betreft bouwden de christenen gewoon door aan de toren van verhalen die al in de Oudheid was opgetrokken. Deze vaak gruwelijke […]
De Dapperstraat, voor de oorlog (Foto: Amsterdams Stadsarchief) In de jaren tachtig werd de Indische buurt volledig gerenoveerd. De meeste huizen gingen tegen de vlakte en het Sumatraplantsoen werd dichtgebouwd. In 1932 kwamen mijn ouders hier te wonen, op nummer 14 hs, nadat mijn vader opnieuw was overgeplaatst. Voor hem was het de tweede keer […]
Man Ray, Erotique Voilée, 1933 & Charles Cordier, Venus Africaine, 1852 Kunst was ooit het humanistische ideaal van de mensheid, waar op de wereld ze ook woonden en in welke tijd ze ook geleefd hadden. Dat was het grootste verhaal uit de tijd van de grote verhalen. Die idealistische visie op de mens kwam naar voren […]
Negen jaar na het verschijnen van zijn opus magnum Filosofie van de waanzin begaf Wouter Kusters zich op het terrein van de ecologie. Zijn boek Schokeffecten, filosoferen in tijden van klimaatverandering (2023) is een poging om door te dringen in ondoordringbare, sacrale kern die de klimaatcrisis lijkt te bevatten. Die sacrale krengt niet altijd heldere vormen van […]
‘Deleuze zei het al: ‘Het kristalbeeld was niet de tijd, maar men ziet tijd in het kristal. We zien in het kristal de eeuwige fundering van de tijd, de niet-chronologische tijd. Cronos en niet Chronos. Dit is het machtige, niet-organische Leven dat de wereld in zijn greep heeft. De visionair, de ziener is degene die […]
De SF-roman A Scanner Darkly van Philip K. Dick beschrijft de schizofrene ervaringen van de hoofdpersoon als gevolg van drugsgebruik, wat resulteert in een wonderlijk vervormd begrip van de realiteit. Timothy Morton heeft zich voor zijn boek Duistere ecologie laten inspireren door dit soort thema’s om aan te tonen hoe moeilijk het kan zijn om ecologische realiteiten volledig […]
‘De wetenschap richt zich hoe langer hoe meer op de beschrijving van feiten, in plaats van structuren. Zij stippelt lijnen en trajecten uit, zij maakt sprongen, in plaats van axioma’s op te stellen.’ Dat zijn woorden van Deleuze die beweerde dat in de huidige wetenschap zich nieuwe benaderingswijzen aandienen, waarbij een permanent proces van verandering […]
Als het oedipuscomplex te ver is doorgewerkt dreigt castratieangst bij alle vormen van innerlijke overgave, zo luidde de redenering van Freud. Ik weet niet of hij daarin gelijk had, maar als ik terugkijk op de problematiek van mijn eigen jeugdjaren, kan ik moeilijk om deze redenering heen. In het psychiatrisch rapport dat in Heiloo van […]
‘Het grootste feest van het jaar in Hierapolis vond in het begon van de lente plaats, wanneer mensenmassa’s uit Syrië en omringende landen naar het heiligdom dromden. Terwijl de fluiten snerpten en de trommem dreunden en de eunuchpriesters zichzelf met messen verwondden, verspreidde zich de religieuze extase zich geleidelijk als een golf door de menigte […]
Vrijwel al mijn boeken die ik tot nog toe geschreven heb, draaien om hetzelfde thema: een nieuw verband voor een unieke ervaring die ogenschijnlijk nergens mee te verbinden is. Harry Mulisch wist de psychotische ervaring uit zijn adolescentie nog om te smeden tot een literair oeuvre, maar dat is niet iedereen gegeven. Herhaling leidt doorgaans tot een […]
In een psychotisch bewustzijn komen soms verrassende visies naar voren over de toekomst van de mens en het universum. Waar komen die visies vandaan? Uit een onderlaag van de geest misschien? Uit de diepe regionen die Jung heeft aangeduid als ‘het collectief onbewuste’? Jung zag het collectief onbewuste als een verscholen bron van kennis waarin […]
Ik heb er altijd veel genoegen in geschept – ik neem aan dat ik het niet ‘geschapen’ heb – om door een stoel te zakken. Blijkbaar heb ik een goeie neus voor gammele stoelen, want aan het overgewicht van mijn zitvlak kan het niet liggen. Ook heb ik nooit vernomen dat de kwaliteit van stoelen […]
Laatst heb ik de gehele concepttekst van mijn nieuwe boek over Harry Mulisch in Notebook LM gestopt. Notebook LM is een AI-programma dat speciaal ontworpen is voor Nederlandse gebruikers. Het biedt krachtige functies voor het ondersteunen van schrijverstaken, zoals het analyseren van teksten, maar ook het herschrijven of redigeren daarvan. Ik had dit programma gevraagd […]
Ik stel me zo voor dat als Harry Mulisch nu nog leefde, hij onmiddellijk zou beginnen aan een roman genaamd De ontdekking van de kunstmatige intelligentie met een robot in de hoofdrol. Hoe kun je een programma als ChatGPT in de vorm van een menselijk ogende robot de hoofdrol laten spelen in een roman? Hoe zou […]
Ze lopen te dromen, verloren in tijd, Hun harten vol vuur, hun ogen verblijd. Ze schilderen werelden met woorden van licht, Maar raken verdwaald in hun eigen gedicht. De hemel rooskleurig, de sterren zo licht, Hun adem stokt bij elk vergezicht. Ze dansen op wolken, ontwijken de grond, Tot de zwaartekracht hen weer op aarde […]
In zijn boek Real Presences (1989) stelt George Steiner: ‘Wij moeten onszelf en de cultuur de vraag stellen of een seculier, in wezen positivistisch model van het begrijpen en van de ervaring, van betekenisvolle vorm (het esthetische) houdbaar is in het licht van, zo u wilt, in het duister van het nihilistisch alternatief.’ Totdat besef […]
In zijn boek Der Untergang des Abendlandes (1918-1922) had Oswald Spengler beweerd dat de vooruitgang van de moderniteit een illusie was. De cultuur van het Avondland had na de Franse Revolutie zijn levenskracht verloren door ingrijpende veranderingen als het positivisme, de hoogmoed van de wetenschap, de parlementaire democratie, de ontsporing van techniek en kapitalisme, de massificatie van […]
‘Mulisch heeft altijd aangegeven dat zijn ultieme doel was onzichtbaar te worden, in navolging van zijn jeugdheld Bram Vingerling. Onzichtbaar worden vereist echter eerst een staat van zichtbaar zijn. In de cruciale passage in archibald strohalm wordt de schrijver Mulisch echt zichtbaar in zijn tekst voordat hij verdwijnt, zoals hij in al zijn latere werk […]
‘Of God wil het kwaad uit de wereld helpen en kan het niet, of hij kan het, maar hij wil het niet, of hij wil het niet, en is er ook niet toe in staat; of hij wil het, en kan het ook. Wanneer hij het wil, maar niet kan, dan moet hij zwak zijn, […]
K. : Mag ik u even onderbreken? Penrose postuleerde dat een universum dat wordt beheerst door wetten die geen bewustzijn mogelijk maken, in feite mogelijk geen universum is. Daarom bestaat het universum bij de gratie van ons bewustzijn. Dat betekent dat er nooit zo ’n universum of wereld zou kunnen bestaan, als niet onze ogen […]
In de Noorse Netflix-serie The Remarkable Life of Ibelin draait het verhaal om Mats Steen, een jongen met een spierziekte die zijn fysieke beperkingen overstijgt door volledig op te gaan in een digitaal spel, World of Warcraft. De documentaire toont hoe deze gehandicapte jongen, die vindt dat hij in het werkelijke leven niet veel meer […]
“Wat echt interessant was, is dat mensen op een serieuze manier met hem praatten. Ze kwamen niet om grappen te maken,” zei kapel-theoloog Marco Schmid, die het project leidde. De meeste bezoekers waren tussen de 40 en 70 jaar, en volgens het rapport vonden meer katholieke bezoekers de ervaring stimulerend dan protestantse. Schmid benadrukte snel […]
Gisteren mocht ik een inleiding houden op het symposium ‘Bezeten bruggenbouwer’ Leven en werk van prof. dr. Fokke Sierksma. Aanleiding was de presentatie van de gelijknamige biografie van Fokke Sierksma, geschreven door Jan Gulmans (zie hier). Dit was mijn verhaal. *** In de zomer van 1965 maakte ik met mijn ouders een rondreis door Spanje […]
In de vele interviews die hij gaf, verzette Mulisch zich vaak heftig als de interviewer verbanden begon te leggen tussen voorvallen uit Mulisch’ persoonlijke leven en de inhoud van zijn romans. Berucht in dit geval zijn de radiogesprekken met Nol Gregoor, die in 1964 gebundeld werden. Gregoor bleef in zijn vragen aandringen op verbanden met voorvallen […]
