Ik weet niet of Mulisch zich wel eens met spiritistische seances heeft beziggehouden. Hij heeft er in ieder geval wel over geschreven in een van zijn allereerste verhalen, die kort na de oorlog ontstonden, zoals hij laat weten in De toekomst van gisteren. In zijn boek over het spiritisme behandelt Tenhaeff het zogeheten Dunne-effect, een […]
In augustus 1965, net terug van een vakantie met mijn ouders, merkte ik ineens dat er iets fundamenteel veranderd was in mijzelf. Als ik een tekst las, begreep ik wat er stond, maar er miste iets: het register van het gevoel. Ik had opeens moeite om een boek te lezen, een film te zien, het […]
Tot hier ben je gekomen. Het wordt tijd dat ik je toespreek. De reis is volbracht. Hoe vaak heb je niet geprobeerd om de tekst te herschrijven die je ooit geschreven hebt, maar die verloren is gegaan. Op 16 januari 1966, krap vijf maanden voordat je vader zou overlijden, werd je opgenomen in de Sint […]
Gistermiddag in Formerum aan Zee C’est plein de « Godferdomme »C’est plein d’AmsterdamC’est plein de mains d’hommesAux croupes des femmesC’est plein de mémèresQui ont depuis toujoursUn sein pour la bièreUn sein pour l’amour Jacques Brel, La Bière
‘Om 1 uur werd het nog lichter. De mensen verlietenn hun woningen en wandelden door de straten, stonden in de weilanden, klommen op de dijken en stonden in het licht. De hemel straalde. Zij wezen elkaar een steen, die zij nog konden zien, keken in hun agenda’s en konden lezen en voelden zich deelhebben, zij wisten […]
De invloed van een psychose op Mulisch’ schrijverschap In de vroege jaren van zijn volwassen leven, op de leeftijd van 22, beleefde Harry Mulisch een psychotische ervaring die diepgaande gevolgen zou hebben voor zijn literaire carrière. Deze ervaring, neergepend in zijn debuutroman Archibald Strohalm, vormde een breuklijn in zijn bestaan en schrijverschap. Om de langetermijninvloed […]
Psychose is een complexe mentale aandoening die wordt gekenmerkt door een verlies van contact met de realiteit. Mensen met een psychose kunnen hallucinaties, wanen en ernstig verstoord denken ervaren. In dit essay zullen we psychose beschouwen als een geologische structuur, waarbij we de lagen en de krachten die deze aandoening vormgeven en onderzoeken. Deze benadering […]
‘Je moet veel eenvoudiger en veel minder, al dan niet pseudo, geleerd gaan schrijven. En meer in eenvoudige taal over Mulisch vertellen. Dan ben je op weg naar een tekst die de aandacht van een groot publiek zal trekken. Die psychose zie ik nu als een bijverschijnsel, of eigenlijk als een ontsporing, van iets wat […]
Als wiskundige heb je twee mogelijkheden je bent een platonist of een formalist. Platonisten geloven in het objectieve bestaan van oneindige verzamelingen. Formalisten daarentegen geloven dat eindige beschrijvingen van wiskundige theorieën het enige is waarover we kunnen beschikken. Maar er is nog een middenweg tussen beide standpunten. Dat is het intuïtionisme, hoewel dat eigenlijk ook […]
‘Dit symbolische beeld vormt het geheel van de tijd voor zover het de cesuur, het ervoor en het erna verenigt.’ Deleuze gebruikt als symbool een kristal. In het kristal wordt licht doorgelaten, maar ook gebroken, d.w.z,. gereflecteerd. In het kristal kun je de tijd zien. Deleuze zegt: ‘Het kristalbeeld was niet de tijd, maar men […]
De SF-roman A Scanner Darkly van Philip K. Dick beschrijft de schizofrene ervaringen van de hoofdpersoon als gevolg van drugsgebruik, wat resulteert in een vervormd begrip van de realiteit. In zijn boek Duistere ecologie, voor een logica van toekomstige coëxistentie (2016) heeft Timothy Morton zich laten inspireren door dit soort thema’s om daarmee aan te […]
‘Toch gaat het erom dat we de wereld van het niet menselijke niet langer zien als een zielloze en willoze materie. Maar om dat te kunnen begrijpen moeten we in de wereld durven staan. Ik heb het al eerder gezegd: een fundamenteel oud, wetenschappelijk idee, namelijk dat de dingen nog niet bezield zijn en geen […]
Enige tijd geleden besloot ik eindelijk eens te doen wat ik heel lang had uitgesteld, het lezen van het boek De mechanisering van het wereldbeeld van E.J. Dijksterhuis. Wie de moed heeft eraan te beginnen, doet er goed aan vaart te minderen. Het boek dwingt immers tot een ouderwets soort traagheid. Sterker nog, het verklaart ‘de wet […]
In de roman Archibald Strohalm kan de radicale breuk met de narratieve conventies symbolisch worden opgevat als een weergave van de psychotische toestand van de hoofdfiguur waarbij de scheidslijnen tussen realiteit en verbeelding vervagen en uiteindelijk geheel wegvallen. Het ‘doorbreken’ van de externe auteur in de tekst kan dan gezien worden als een weerspiegeling van […]
‘De keer dat ze er samen waren, Donner en Mulisch, wist Mulisch zijn vriend nog uit de cel te praten, nadat deze op een Tinguely-tentoonstelling een van de objecten met een onhandige Obelix-tikje uit elkaar had…getinguelied.’ Dat schrijft Stijn Waerden in zijn boek Telefoon voor de heer Mulisch (2015). Dat voorval moet zich in 1961 […]
Ik stel me voor dat je kunt dromen over een machine die je eigen droom produceert en die tegelijk in je droom aanwezig is. Zo ongeveer zou het menselijk bewustzijn in elkaar kunnen zitten. We zitten gevangen in een systeem dat we zelf genereren. Een dubbele lus verbindt ons met ruimte en tijd. In wezen […]
‘Allen dronken. Over zijn glas heen keek Akelei door het raam in de nacht. De hitte stroomde binnen. En de versiering hing roerloos. De tranen drongen in zijn ogen. Hij hield van de mensen – maar wat moest hij doen? Hij had ineens een overweldigend gevoel van geluk. Of misschien was het medelijden, en besef […]
‘De belangstelling voor occultisme, mystiek en alchemie brengt voor de schrijver Mulisch een aantal vertelkarakteristieken met zich mee als getallensymboliek, naamsymboliek, synesthesie, synchroniciteit, paradox, vervaging van de grenzen van ruimte en tijd en persoonlijkheid en een verbondenheid met vele, zo niet alle gebeurtenissen uit de wereld en de wereldgeschiedenis.’ Dat schreven de auteurs van het […]
Van Harry Mulisch is minder bekend dat hij een psychotische episode in zijn leven heeft gekend. Toch heeft hij hier meerdere malen zelf over geschreven, zij het bedekte termen. Van juni 1949 tot mei 1950 werd Mulisch overvallen door een vulkanische uitbarsting van openbaringen of boodschappen. In de periode daarvoor had hij gewerkt aan zijn […]
Een fatale tendens naar extreme formalisering en functionaliteit, die uiteindelijk neigt naar vernietiging van zowel de vorm als de functie, kwam bij uitstek naar voren in het modernisme. De moderne kunstenaar werd faustisch. De kunst versplinterde en raakte zijn basis kwijt in een collectief ervaren eenheid die eigen was aan de tijd. Voor de oorzaak […]
Op 17 augustus 2003 overleed Johan Huijsser. Hij was beeldend kunstenaar en woonde in Egmond aan Zee. Ik las het bericht van zijn dood bij toeval in een overlijdensadvertentie. De laatste keer dat ik bij hem op bezoek was moet in het begin van de jaren zeventig zijn geweest. Daarna ben ik hem uit het […]
De Möbiusring is vernoemd naar de Duitse wiskundige en astronoom August Ferdinand Möbius. Hij ontdekte deze speciale figuur n 1858. De Möbiusring is een tweedimensionale figuur met slechts één zijde en één rand. Het is een fascinerend object in de topologie en heeft vele toepassingen, niet alleen in de wis-en natuurkunde, maar ook in mogelijke […]
In het verleden ontwikkelden schrijvers vaak hun eigen rituelen om het moment van de inspiratio af te dwingen. Schiller deed rotte appels in de la van zijn schrijfbureau. Balzac schreef in een monnikspij, Proust liggend op bed met de gordijnen dicht. Simenon sloot zich twee weken op met twintig scherp geslepen potloden en Hemingway had een fobie […]
De roman Mrs. Dalloway (1925) van Virginia Woolf speelt zich af in het Londen van honderd jaar geleden. Verschillende personages worden beschreven gedurende het verloop van één dag. Daarbij beschrijft Woolf hun innerlijke gedachten en emoties, waaronder die van Clarissa Dalloway die zelfmoord overweegt. Haar ervaring van tijd is fragmentarisch en onsamenhangend aan het worden. […]
Door AI ontworpen cover voor een boek dat zich nog in een embryonale fase bevindt.
Het werk van Harry Mulisch uit de jaren vijftig en zestig weerspiegelt in veel opzichten het optimistische geloof in technologische vooruitgang dat destijds heerste. We beleven nu opnieuw zo’n tijd van snelle technologische vooruitgang. De komst van Kunstmatige Intelligentie (AI), met schrijfprogramma’s als ChatGPT, werpt mogelijk een nieuw licht op het ambacht van het schrijven. Wat […]
De hoofdfiguur in de roman archibald strohalm heeft een Messias-syndroom. Misschien had Jezus van Nazareth dat in zijn tijd ook wel, maar mocht dat zo zijn, dan slaagde deze eenvoudige man uit Galilea uiteindelijk wonderwel in zijn missie, ondanks of misschien wel dankzij zijn mislukking. Archibald Strohalm faalt in alle opzichten in zijn missie. De enige verlossing, […]
Vorig jaar verscheen het proefschrift van Janna de Boer met de veelzeggende titel: Voices, a clinical computational psycholinguistic approach to language and hallucinations in schizophrenia spectrum disorders. Hierin onderzoekt zij het fenomeen hallucinaties vanuit een psycholinguïstische benadering, waarbij ze linguïstiek en medisch-psychiatrie combineert met inzichten die zijn voortgekomen uit recente ontwikkelingen op het terrein kunstmatige […]
Er bestaat een wonderlijke parallel tussen enerzijds de recente terugkeer van het nationalisme met het daarbij gepaard gaande identiteitsdenken en anderszijds het fenomeen narcisme zoals Freud dat heeft geanalyseerd. Freud sprak in dit verband over ‘het narcisme van het kleine verschil’. Mensen zijn gehecht aan hun verschillen met andere mensen, hoe klein die verschillen ook […]
Het kortetermijngeheugen wordt al wat minder. De gewrichten worden wat stram. Ik word een beetje doof en heb al een paar jaar een gehoorapparaat. Maar mijn steunkousen staan nog altijd strak om de kuiten. Ik neem mijn pilletjes elke dag en ik ben nog niet van plan om onder zeil te gaan. Het beetje talent […]
‘An unhappy childhood is a writer’s gold mine’. Dat zijn de woorden die ooit door een literair criticus werden gebruikt in verband met de ongelukkige jeugd van Graham Greene. Maar zoals zoveel aforismen is het een citaat dat uit zijn context is gelicht. Bij het schrijven gaat het niet zozeer om de bron waaruit je […]
1 Archibald Strohalm woont aan een plein waarop iedere zaterdag een poppenkast spel wordt opgevoerd door een zekere ‘Ouwe Opa’. Het is niet moeilijk in de naam ‘Ouwe Opa’ een toespeling te zien op ‘God’. Strohalm (de laatste ‘strohalm’ voor de mens ) ergert zich mateloos aan dit kinderachtige poppenkastspel (Ik: het christendom?) omdat het […]
Het fenomeen ‘heks’ dook op in de marge van de Middeleeuwse maatschappij, in een tijd toen die samenleving met veel menselijke ellende werd geconfronteerd. Het was de tijd ook dat alchimisten op zoek gingen naar een elixer dat een lang leven zou kunnen garanderen en een onfeilbaar middel zou zijn tegen alle denkbare ziektes en […]
Er wordt wel eens beweerd dat het Frans een heldere en logische taal is. Ik heb dat nooit zo goed begrepen. Komt dat omdat Descartes zo helder dacht en daardoor de Franse taal door zijn taalgebruik helder is geworden, of is het zo dat het Frans van zich zelf helder is, omdat het relatief dichter […]
Een hond schijt op straat, pist tegen tafelpoten, laat scheten in gezelschap, masturbeert op de broekspijpen van zijn baas en ledigt zijn maag bij tijd en wijle op een Perzisch tapijt van de buurman. Kortom, een hond kent geen decorum. Alles wat wij in de afgelopen tweeduizend jaar beschaving hebben genoemd wordt door een hond […]
Het probleem van het bewustzijn (juister: van de bewustwording) doet zich eerst dan aan ons voor, wanneer wij beginnen te begrijpen, in hoeverre wij het kunnen missen: en aan het begin van dit begrip plaatst ons thans fysiologie en dierkunde (die dus twee eeuwen nodig gehad hebben om de vooruit ijlende argwaan van Leibniz in […]
‘Niet doen, vanzelf gaan’ op den adem van uwe beweging, zoals die uit de Tao is geboren. De menschen zouden ware menschen kunnen zijn als zij hun leven vanzelf lieten gaan zooals de zee gaat, zooals de natuur bloeit, in de simpele mooiheid van Tao […] Maar de menschen worden verblind door hunne zintuigen, en […]
