De verstening van de tijd zou een belangrijk thema worden in de verhalen die Mulisch schreef in de loop van de jaren vijftig. Dat is de conclusie van P. Kralt in zijn boek De tuin der spiegels, romans en verhalen van Harry Mulisch (1992). Maar ook al in archibald strohalm was er een gedachtestroom losgebroken, die uiteindelijk versteende als […]
In januari 1966 schreef ik een lange tekst in de aanloop van mijn psychose. Daarin kwamen beelden voor die ik nu als typisch jungiaans zou bestempelen. Archetypische beelden, die veel vertelden over mijzelf en de religieuze problematiek waar ik destijds mee worstelde. Waar komt het kwaad vandaan? Hoe kan er een goede God zijn die […]
Er wordt wel beweerd dat de verworvenheden van de jaren zestig pas echt manifest zijn geworden in de jaren negentig. Babyboomers waren toen leidend geworden in de samenleving en genoten weer volop van de van de bevrijding in de moraal die zij zelf tot stand hadden gebracht. Maar hun revolte was in veel opzichten een […]
‘Weet u, Frau Vliebahn, fotograferen is meenemen. Herinnert U zich de plakplaatjes van vroeger? Een koe op een bergweide. Ze werden gemaakt in een af ander goor fabriekje in een loods achter een garage – maar u trok ze af in uw handpalm en droeg ze door uw jonge, bestikte leven. Ach, ach, mijn donkere […]
Ik heb ik Mulisch nooit ontmoet en zelfs nooit in levende lijve gezien. Al heb ik wel een paar keer zijn naam horen omroepen in Café Americain in Amsterdam: ‘Telefoon voor de heer Mulisch…. Telefoon voor de heer Mulisch…’ Het verhaal ging dat hij die oproep zelf ensceneerde, omdat hij het zo mooi vond om […]
In augustus 2019 werkte ik aan een verhaal voor het symposium Stranger in the city dat aan het eind van die maand in Rotterdam plaats zou vinden. Onderwerp van dit symposium was: ‘The circular relationship between alianation and psychose and the healing power of human reconnection.’ Vervreemding als oorzaak van psychose dus. Het was vreemd […]
Mulisch ging elk jaar in de nazomer enkele weken op vakantie in Venetië, waar hij logeerde op het Lido, in hetzelfde hotel waar Thomas Mann Der Tod in Venedig schreef. Zijn laatste roman, waaraan hij begonnen was na het voltooien van Siegfried in 2001, zou aanvankelijk Het literaire offer heten. Tijdens het schijfproces werd hij […]
Bas Jan Ader (1942-1975) behoort tot de belangrijkste naoorlogse beeldende kunstenaars in Nederland. Zijn werk is voor velen nog altijd een referentiepunt. De strenge conceptuele kunst van Ader balanceert op het scherp van de snede. Beter gezegd: precies op de grens tussen abstractie en emotie, tussen het formele en het spirituele. Zijn laatste werk In […]
‘Ook het mysticisme kwam voort uit seksuele perversiteit; alleen veranderde het nationaal-socialisme het masochistische karakter van de oude patriarchale religie (het christendom) in een sadistisch mysticisme. Evenals de Kerk behoort het fascisme tot ‘het georganiseerde mysticisme als internationale antiseksuele organisatie.’ Dat schrijft Harry Mulisch in Het seksuele bolwerk (1973) als hij de visie van Wilhelm […]
Deze foto laat een schilderij zien dat werd aangetroffen in de nalatenschap van mijn zus Cornelie die op 20 maart 2014 overleed. Ik schilderde het in 1976, zoals links onderin bij de signatuur is te zien: ‘Mous 1976’. Het doek heeft een behoorlijk formaat, ongeveer 100 x 120 cm. Het is geen meesterwerk, maar Cornelie was […]
To be honest… die woorden hoor je mensen steeds meer zeggen. Als je dat hoort, moet je oppassen. Als mensen zeggen dat ze je iets eerlijk gaan zeggen, dan hoeft dat lang niet altijd waar te zijn. Harry Mulisch heeft eens beweerd dat echt eerlijk zijn over jezelf voor een schrijver absoluut onmogelijk is. Wie […]
In 1965 schreef ik voor De Harpoen, het schoolblad het Ignatiuscollege, een kort verhaal met als titel De mythe van een golfbal. Twintig jaar later schreef ik een verbeterde, postmoderne versie van deze mythe, geïnspireerd op de filosofie van Baudrillard. Deze variant van het verhaal ging uit van de gedachte, dat mijn gedachten niet gestuurd worden door mijn vrije […]
Het schrijverschap van Harry Mulisch is bijzonder omdat het definitief op gang kwam na zijn psychotische periode. De ontsnapping leidde hem naar de mythe van het schrijverschap. Deze mythe is ooit kunnen ontstaan doordat een schrijver een bijzondere relatie onderhoudt met de tijd. In zijn essay Grondslagen van de mythologie van het schrijverschap (1997) schrijft Mulisch: ‘Sommige […]
In 1991 nam ik deel aan een essay-prijsvraag die was uitgeschreven door het ECI. Het thema was: ‘De lezer tussen woord en beeld.’ Ik vond dat een intrigerend gegeven. Wat gebeurt er als de lezer leest? Het lezen van een tekst kost een zekere tijd. De tijd verstrijkt, terwijl je leest. Terwijl u deze tekst […]
‘Er verschijnen de laatste jaren merkwaardige boeken, zoals bijvoorbeeld The First Three Minutes van Steven Weinberg, waarin dus de eerste drie minutenlang van die achttien miljard jaar worden beschreven. Het si nu zo, dat op grond van de algemene relativiteitstheorie en de quantummechanica van alles verteld kan worden over wat er. Gebeurde vanaf één tien-miljoen-miljard-miljardste […]
Mijn psychiater zei wel eens dat het een voorrecht is als je ooit een psychose hebt gehad. Je moet daar een zekere ontvankelijkheid voor hebben, iets sensitiefs, maar ook iets heel krachtigs, anders zul je nooit op zodanige wijze je geestelijk evenwicht kunnen verliezen. Dat mag dan zo zijn, veel schiet ik daar na al […]
Je kunt De ontdekking van de hemel (1992) lezen als de literaire vertaling van een roepingsvisioen. De dialoog tussen de twee engelen vertolkt de stemmen in een onbestaande ruimte van de geest. De werktitel voor deze roman luidde aanvankelijk ook De opdracht, zoals Mulisch laat weten in zijn postuum uitgegeven Logboek. Wie een opdracht uit […]
‘Pas wanneer de lezer duidelijk wordt waar en hoe die ervaring zich voltrok, krijgen we een beeld van iemand die ze wel ‘psychotisch’ noemen. Voor geïnteresseerden in de overeenkomsten tussen het onuitsprekelijke van mystiek en psychose is dit een aanrader. De jury vond dit een geweldig boek, schitterend geschreven, en zeer inzichtgevend in ‘hoe het […]
’La blessure et féconde’, heeft ooit de kunstenaar Odilon Redon beweerd. Die woorden werden in 1952 geciteerd in een beroemd artikel van de kunsthistoricus A.M. Hammacher met de veelzeggende titel: De wondende en helende werking van de beeldende kunst. De wond is vruchtbaar. Die woorden werden zo kort na de oorlog op een andere manier […]
Al in 1774 construeerde de Zwitserse horlogemaker Pierre Jaquet-Droz een levensgrote, schrijvende pop met het uiterlijk van een jonge jongen. Deze robot kon een geprogrammeerde tekst schrijven. De tekst werd van tevoren letter voor letter ingevoerd op verschillende wielen, waarna de robot de tekst met een ganzenveer op papier zette. De machine was bedoeld om […]
Het Punt Omega is een term die bedacht is door de Franse filosoof en theoloog Pierre Teilhard de Chardin. Het verwijst naar een eindmoment in het evolutieproces. Teilhard de Chardin probeerde de evolutie-ideeën te verenigen met het christelijke gedachtegoed. In de evolutie is de schepping op weg naar een voltooing. De mens is al boven het dierlijke leven […]
‘Een roman die zich niet vastlegt, die geen product wil worden maar als proces permanent in beweging blijft, over en weer springend tussen heden en verleden, en tussen al die elkaar spiegelende personages – een eindeloze vermenigvuldiging die maar niet tot stilstand wil komen en daardoor aan elke definitieve bepaling ontsnapt, allereerst (zoals zo vaak […]
Voor Mulisch was het schrijven niet alleen van belang als een integratieproces op zichzelf, maar alles wat hij schreef zag hij ook als een organische toevoeging aan zijn gehele oeuvre, waarbij elk onderdeel, zoals hij zelf schreef: ‘… met alle andere verbonden is door ontelbare draden, zenuwen, spieren, strengen en kanalen, waardoor onderling voeling gehouden […]
De psychose als bottomline in het oeuvre van Mulisch bereikte een climax in zijn ideeën over vernietiging en ‘het nietsende niets’ bij Hitler, maar ook in zijn sombere visie over de techniek, zoals die naar voren kwam in zijn roman De ontdekking van de hemel. Mulisch liet zich door zijn gedachten over het faustisch worden […]
In zijn roman Het zwarte licht (1956 parafraseert Mulisch een uitspraak van Nietzsche die ooit heeft beweerd, dat het christendom maar één echte gelovige heeft gehad en die stierf aan het kruis. Mulisch schrijft in Het zwarte licht: ‘En als het Oordeel komt vandaag, dan zal dat bewijzen dat er tenminste één was, die werkelijk geloofde, één, die werkelijk […]
‘Schrijven is zoiets als de tijd overwinnen door de klok stil te zetten.’ Dat laat Mulisch het personage Alex Zwart in zijn notitieboek schrijven, in het verhaal De gezochte spiegel (1983). Het zou mij niet verbazen als Mulisch daar zelf ook zo over heeft gedacht. De schrijver vereeuwigt zichzelf in het schrijven en overwint daardoor het voorbijgaan […]
Mijn vader en moeder, onderweg in de Franse Alpen, 7 augustus 1963 In het Documentatiecentrum van Rooms-Katholiek Friesland (ADRKF), dat zich in het Titus Brandsma-museum in Bolsward bevindt, is nog van alles over de geschiedenis van het roomse Friesland. Het ADRKF bezit gegevens van zo’n 40.000 overleden katholieken afkomstig uit deze contreien. Zo trof ik […]
Op bovenstaande foto, die ik gisteren nam in het Kafee De Gouden Leeuw van Tresoar, staat de Friese schrijver Durk van der Ploeg achter het spreekgestoelte. Zojuist heeft hij het nieuwste boek van Louw Dijkstra in ontvangst genomen: Rijk, maar niet in geld, vijftig jaar Friese uitgevers, 1929-1970. Het is een dikke pil van 535 […]
Als ik terugkijk in mijn herinnering,zie ik ‘t huis waar ik nog kind wasin een straat die tot aan de spoorbaan liep,vredig en stil, alsof de wereld nog sliep.Familie Kolkman beneden, Dijkstra ernaast.De Vries, Van Herk en verderop…. Mevrouw Roosnek, ze hing zich op in een strop.In het weiland ervoor hadden koeien gegraasd.Ik hoor heimachines, […]
‘Ik keek onrustig om mij heen: er was het aanwezige, niets dan het aanwezige. Gemakkelijke en solide meubelen, ingesloten door hun aanwezigheid, een tafel, een bed, een spiegelkast en ikzelf. De ware aard van het aanwezige onthulde zich: het was het bestaande en wat niet aanwezig was bestond niet. Het verleden bestond niet. In het […]
‘Met dit mechanisme, de autocreatie, de zelfschepping, waarbij ik zelf als een kunstmens in de retort van een verhaal zou verschijnen, heb ik mij bezighouden zo lang ik schrijf. In één van de allereerste verhalen, ik was niet ouder dan achttien jaar, liet ik een groep personen een spiritistische seance houden: langs de rand van […]
Ik weet niet of Mulisch zich wel eens met spiritistische seances heeft beziggehouden. Hij heeft er in ieder geval wel over geschreven in een van zijn allereerste verhalen, die kort na de oorlog ontstonden, zoals hij laat weten in De toekomst van gisteren. In zijn boek over het spiritisme behandelt Tenhaeff het zogeheten Dunne-effect, een […]
In augustus 1965, net terug van een vakantie met mijn ouders, merkte ik ineens dat er iets fundamenteel veranderd was in mijzelf. Als ik een tekst las, begreep ik wat er stond, maar er miste iets: het register van het gevoel. Ik had opeens moeite om een boek te lezen, een film te zien, het […]
Tot hier ben je gekomen. Het wordt tijd dat ik je toespreek. De reis is volbracht. Hoe vaak heb je niet geprobeerd om de tekst te herschrijven die je ooit geschreven hebt, maar die verloren is gegaan. Op 16 januari 1966, krap vijf maanden voordat je vader zou overlijden, werd je opgenomen in de Sint […]
Gistermiddag in Formerum aan Zee C’est plein de « Godferdomme »C’est plein d’AmsterdamC’est plein de mains d’hommesAux croupes des femmesC’est plein de mémèresQui ont depuis toujoursUn sein pour la bièreUn sein pour l’amour Jacques Brel, La Bière
‘Om 1 uur werd het nog lichter. De mensen verlietenn hun woningen en wandelden door de straten, stonden in de weilanden, klommen op de dijken en stonden in het licht. De hemel straalde. Zij wezen elkaar een steen, die zij nog konden zien, keken in hun agenda’s en konden lezen en voelden zich deelhebben, zij wisten […]
De invloed van een psychose op Mulisch’ schrijverschap In de vroege jaren van zijn volwassen leven, op de leeftijd van 22, beleefde Harry Mulisch een psychotische ervaring die diepgaande gevolgen zou hebben voor zijn literaire carrière. Deze ervaring, neergepend in zijn debuutroman Archibald Strohalm, vormde een breuklijn in zijn bestaan en schrijverschap. Om de langetermijninvloed […]
Psychose is een complexe mentale aandoening die wordt gekenmerkt door een verlies van contact met de realiteit. Mensen met een psychose kunnen hallucinaties, wanen en ernstig verstoord denken ervaren. In dit essay zullen we psychose beschouwen als een geologische structuur, waarbij we de lagen en de krachten die deze aandoening vormgeven en onderzoeken. Deze benadering […]
